vua Gia Long xông xáo khắp các chiến trường từ vùng Đông Nai ra Thuận
Hóa, vượt biển trèo non trong vòng khói lửa mịt mùng mà vẫn không bao
giờ lui bước, con người ấy thật đáng là một chiến sĩ. Trước điểm này ta
không thể không vỗ tay khen ngợi Thế Tổ nhà Nguyễn.
Về chính trị, khi sức cùng lực tận, Gia Long đã cho Giám mục Bá Đa
Lộc đem con đi cầu cứu nước Pháp rồi luôn luôn giao thiệp khéo léo với
các lân bang để lấy ngoại viện, nhờ đó chẳng những người Âu Châu mà cả
các quân Tiêm, Miên, Lào thường qua lại đánh Tây Sơn giúp mình. Ngoại
giao đến thế là khéo léo tuy rằng mang người ngoài về đánh anh em nhà là
làm một hành động không đẹp nếu so với việc 12 sứ quân trên tám thế kỷ
trước. Nhưng đến khi sự nghiệp đã thành, ngôi quốc chủ đã vững. Gia Long
thay đổi luôn thái độ, lên tiếng kẻ cả với Tiêm, đặt Miên và Lào vào vòng lệ
thuộc. Tiến thoái, kinh quyền đến thế quả thật là mau lẹ, quỷ quyệt…Tuy
vậy vua Gia Long có ít nhiều sở đoản:
Các cộng sự viên người Pháp đã chê Thế Tổ ở điểm khi đang chiến
tranh, ngài đã quá cẩn thận nên hay do dự, nếu biết đánh dân Tây Sơn đang
lúc đại thần, tướng lĩnh của họ chia rẽ thì ngày vinh quang của nhà vua còn
sớm hơn nhiều.
Đối với các cộng thần, vì hay nghe lời sàm tấu Gia Long đã có khí quá
bạc bẽo và tàn nhẫn, vì vậy Đỗ Thành Nhân, Lê Văn Cầu, Nguyễn Văn
Thanh, Đặng Trấn Thường là những kẻ đã theo phò Nguyễn chúa từ lúc
gian nan đều bị bất đắc kỳ tử. Đời Lê còn có trường hợp “Bát nghị”;
Nguyễn triều với bộ luật của nhà Thanh y sao chính bản, chẳng nương nhẹ
cho ai dầu kẻ đó đã có nhiều công lao hãn mã. Dến Minh Mạng, nắm xương
khô của Lê Văn Duyệt và Lê Chất cũng không khỏi xiềng xích, và họ tội
tình gì cho cam!
Khi suy bĩ, Gia Long biết cầu cứu nước Pháp, đã mục kích được dã tâm
đế quốc của Liệt cường Tây Phương trước thời của ngài và cả trong thời
ngài, vậy mà không tìm nổi một kế sách giữ nước cho khỏi “Bạch họa”, chỉ
