1889-1935
VUA Hàm-nghi tới Alger là kinh-thành xứ Algérie vào
thượng tuần tháng Giêng 1889.
Từ pháo-thuyền « La Comète » chuyển sang chiến-hạm «
Biên-hòa » sự thay đổi cách vận-tải đối với nhà vua chỉ là
thay đổi nhà giam. Không cứ lúc đổ bộ hay khi ở dưới tầu,
mỗi cử-chỉ của nhà vua bị viên thuyền-trưởng chú-ý, mỗi
bước của nhà vua có thủy thủ đi theo. Từ cái ngai chí-tôn của
nước Việt-nam, sau cuộc chiến-bại, vua Hàm-Nghi thốt đã
trụt xuống cái thân-thế kẻ tù binh của Pháp.
Không quen đi trên mặt biển, nhà vua bị sóng gió vật-vã
; hóa-công như cố ý làm cho khổ nhục về thân-thể một người
bấy lâu đã chịu khổ nhục về tinh-thần.
Tuy vậy, nhà vua không hề thốt ra một lời oán trách hay
phàn nàn.
Sự đau đớn đối với nhà vua không phải là việc mới. Nó
bắt đầu bấu xé vị thanh niên ấy từ đêm 23 tháng Năm, nghĩa
là từ khi rời bỏ kinh thành. Từ đó trở đi, ăn ở góc rừng, ẩn
trong hang núi, khi chạy súng đạn, khi tránh thú dữ, có khi bị
thần sốt rét hành hạ, luôn mấy hôm không còn biết sống là
gì. Ba tháng lênh đênh trên mặt bể, bốn năm lẩn lút ở trong
rừng, núi, nước và những nỗi đau đớn của kẻ thua trận đã
luyện cho đời vua Hàm-Nghi thành một thiên kiệt tác về đau
khổ.
*
