Phê bình tập du ký của ông Tavernier về xứ Đông Kinh
Xứ Đông Kinh được người Bồ Đào Nha tìm ra hơn một trăm hai mươi
năm nay và những sách các cha Martin và Alexandre de Rhodes viết về xứ
này thường đúng hơn tập du ký của ông Tavernier, vì những điều bây giờ ta
thấy sai (đối với sách hai cha ấy) là do sự thay đổi của sự vật theo thời gian.
Ông Tavernier nói đến mười một mười hai hành trình của em ông sang
Đông Kinh, Achem, Batavia và Bantam. Tin theo những lời ông em thuật
lại và dò hỏi những ông sư, thầy pháp sang buôn bán gặp ông ở Bantam,
ông viết tập ký sự ấy có bao nhiêu dòng thì đầy rẫy bấy nhiêu chuyện
hoang đường và vô lý.
Trước hết người Đông Kinh không có sư ông và thầy pháp theo, tuy họ
có sang Bantam và Batavia. ông còn viết: Người Đông Kinh, khi đi xa, có
đem vợ con đi theo; tôi đoán ý chừng ông muốn nói đến những cuộc họ
ngược xuôi trên các mặt sông trong xứ từ làng nọ sang làng kia; còn việc
xuất dương họ có biết gì, trừ ra vài ba người vào hạng cùng khốn tự ý đi
theo hầu những người nước ngoài hoặc vì sinh kế bắt buộc.
Ông có ghi tại sao mấy người Đông Kinh ấy ngạc nhiên ca ngợi ông khi
ông cho xem toàn tập địa đồ thế giới với mấy bản đồ riêng vẽ vũ trụ, về các
nước và họ chú ý ra làm sao như được xem một cõi đời, trên nguyệt cầu.
Tôi chưa từng được nghe nói đến một ông Tavernier đã sang xứ Đông Kinh
mười một mười hai chuyến về công chuyện riêng bao giờ; họa chăng chỉ có
một ông Tavernier làm ủy viên cho Hòa Lan thương hội và sang đấy một
lần.
Ông ta ca tụng em ông ta như một người có can đảm và nhã nhặn; đến
bực nào và có đúng không thì tôi không được rõ; nhưng tôi chắc một điều
rằng em ông tỏ ra ít có hòa khí và trung thực tuy em ông có biện bác, giãi
bày rất nhiều lần trong tập du ký về xứ Đông Kinh, ông khoe em ông có
đem theo nhiều tiền trong người khi đi du lịch, nhưng người ta biết rõ lắm
