Quần đảo...
Thổ ngơi...
Đô thị: Ngoài Kẻ Chợ ra thì xứ Đông Kinh không có quá hai ba thành thị
khá quan trọng. Còn thôn xã thì nhiều vô kể, tôi không biết chắc là bao
nhiêu vì không để tâm nghiên cứu và vì muốn biết được xác thực cũng
không phải là chuyện dễ dàng gì.
Kinh kỳ: Kẻ Chợ là kinh đô xứ Đông Kinh. Ở ngang 21 độ thuộc Bắc vĩ
tuyến, cách bể bốn mươi dặm; về diện tích có thể so sánh với nhiều đô thị
Á châu; về dân số có phần hơn nhiều đô thị ấy nhất là vào những hôm rằm,
mồng một là những ngày phiên chợ, có các dân sự các làng lân cận mang
đến bán một số hàng nhiều quá sức tưởng tượng. Nhiều phố xá rất rộng; thế
mà vào những ngày phiên chợ, kẻ mua người bán ngồi chật đường, mình cố
len trong đám đông thì may lắm nửa giờ tiến được độ trăm bước. Hàng bán
mỗi thức riêng một phố và mỗi phố lại thuộc vào một hay nhiều làng, chỉ
có dân làng mới được phép mở cửa hàng bán thôi, tựa như các hội buôn
bán các phường công nghệ các tỉnh thành bên Âu châu ta.
Cung điện vua, phủ chúa cùng các ông hoàng, bà chúa, các pháp viện
đều dựng cả ở đây. Cung điện nào cũng làm trên một khoảng đất rộng
nhưng dáng dấp rất thường vì toàn bằng gỗ. Còn nhà cửa của dân gian thì
bằng tre, bằng phên ken vụng; có ít nhà gạch ấy là những thương quán của
khách buôn ngoại quốc. Làm ta kinh ngạc có ba lần tường của kinh thành
cũ và của cung vua; tuy đổ nát nhưng những tường thành ấy còn tỏ cho ta
hay rằng đã được xây rất kiên cố, và có những cửa thành đẹp, lớn dưới có
lát đá vân; cung điện chu vi đo được chừng sáu, bảy dặm, có cửa, có sân, có
cung viện trước kia rực rỡ nguy nga lắm. Trong thành có dinh trại của một
toán quân nhiều ghê gớm lúc nào cũng sẵn sàng; xưởng đúc súng ở trên bờ
sông gần một hòn đảo là chỗ tế kỳ đảo như tôi sẽ giảng lát nữa. Sống đây là
sông Cái, phát nguyên tự Trung Hoa dài mấy trăm dặm và chảy ra vịnh Hải
Nam do mấy cửa; cửa nào cũng để tàu nhỏ ra vào được.
