Anh cho là anh chăn cừu ấy không mong muốn có ý thức về mình ư? Ở
mặt trận Madrid, tôi có đến thăm một lớp học nằm cách chiến hào năm trăm
mét, sau một tường đá nhỏ, trên một sườn đồi. Một tiểu đội trưởng đang giờ
dạy thực vật. Lấy tay bóc rời những bộ phận mỏng mảnh của chiếc hoa
mồng gà, anh ta cuốn hút những tín đồ râu ria rũ bùn đất khắp nơi để leo tới
chỗ anh ta giảng mà hành hương, mặc các viên đạn đại bác. Khi đã vòng
trong vòng ngoài quanh viên hạ sĩ, họ ngồi xếp bằng, tay chống cằm, lặng
yên nghe. Họ nhíu mày, nghiến răng, họ không hiểu gì lắm về bài học,
nhưng người ta có nói với họ “Các ông là những người ngu si, các ông chỉ
là những người mới bước ra khỏi hang đá, phải đuổi cho kịp nhân loại!” và
họ vội vã thình thịch chạy theo loài người.
Khi chúng ta có ý thức về vai trò của nành, cho dẫu là vai trò nhỏ nhoi
nhất, chỉ khi ấy ta mới sung sướng. Chỉ khi đó ta mới sống yên tĩnh và chết
yên bởi cái gì làm cho sự sống có ý nghĩa thì cũng làm cho cái chết có một
ý nghĩa.
Cái chết dịu dàng biết bao nếu nó nằm trong trình tự của mọi việc, khi
người nông dân già xứ Provence, vào ngày cuối cuộc ngự trị của mình, giao
lại cho các con trai mình phần cừu, phần cây ô liu của mình để chúng lưu
trữ, và đến lượt chúng giao lại cho con cái chúng. Trong dòng dõi nông dân,
người ta chỉ chết có một nửa thôi. Mỗi cuộc đời đến lượt mình nứt vỡ như
là một trái đậu, ném gieo các hạt đỗ của mình.
Có lần tôi tiếp cận với ba nông dân đứng trước giường chết của mẹ. Hẳn
nhiên là đau khổ. Lần này là lần thứ hai mà người ta cắt rốn. Lần thứ hai
tháo ra một cái nút: ấy là cái nút nối liền thế hệ này với thế hệ khác. Ba anh
con trai tự thấy mình cô đơn, sau khi đã học hỏi hết mọi điều, thấy mình bị
tước mất một cái bàn gia đình, nơi có thể quần tụ cùng nhau ngày lễ tết,
thấy mình bị tước mất cái cực giao điểm ở đó họ tìm thấy nhau. Nhưng, tôi
cũng khám phá thấy, trong cuộc chia lìa này, rằng cuộc đời có thể ban phát
cho một lần thứ hai. Các anh con trai này, cả họ nữa, đến lượt họ, sẽ lại là
người đầu đàn, là điểm tập hợp, là tộc trưởng, cho đến thời điểm khi, đến
lượt họ, họ giao quyền chỉ huy lại cho cái nhóm trẻ con đang chơi ngoài sân
kia.
