Tát), tức những đấng đáng được lên cõi Niết Bàn rồi (nghĩa là thoát vòng luân
hồi rồi), nhưng tự nguyện đầu thai trong nhiều kiếp nữa để giúp những những kẻ
ở trên trần tìm được chính đạo
. Cũng như trong các giáo phái Ki Tô ở miền
Địa Trung Hải, các vị Bồ Tát đó được dân chúng thờ phụng tới nỗi át hẳn Phật
Tổ trong sự lễ bái cũng như trong nghệ thuật. Rồi người ta cũng thờ Phật tích,
Phật cốt, cũng dùng nước dương, đốt nhang, đèn, lần tràng hạt, dùng mọi thứ
trang sức thuộc về giáo hội, cũng dùng một tử ngữ
tăng ni phải xuống tóc, phải ở độc thân, phải trường trai, phải tụng kinh sám hối,
cũng phong thánh những người tử vì đạo, cũng tạo ra tĩnh-tội-giới, cũng tụng
kinh siêu độ cho người chết, tóm lại là Phật giáo Đại Thặng có đủ những hình
thức lễ nghi của Ki Tô giáo thời Trung cổ, và hình như nhiều hình thức lễ nghi
của Ki Tô đã mượn của Phật giáo
. Thành thử Đại Thặng đối với Tiểu Thặng
tức Phật giáo nguyên thuỷ cũng tựa như Công giáo đối với đạo Khắc Kỉ và Ki
Tô giáo nguyên thuỷ, Phật Tổ, cũng như Luther sau này, đã tưởng lầm rằng nghi
thức – một thứ bi kịch tôn giáo – có thể thay bằng những lời thuyết pháp và dạy
luân lí; vì vậy mà một thứ Phật giáo nhiều thần thoại, phép màu, lễ bái, có vô số
các vị thần thánh làm trung gian giữa tín đồ và Đấng Tối Cao, đã thắng Phật
giáo nguyên thuỷ, cũng như Công giáo đa sắc thái, chú trọng tới bề ngoài đã
thắng Ki Tô giáo giản dị, nghiêm khắc thời nguyên thuỷ và thắng đạo Tin Lành
thời cận đại.
Chính vì dân chúng thích đa thần giáo, thích phép màu và huyền thoại mà làm
cho Phật giáo nguyên thuỷ suy tàn, rốt cuộc chính Đại Thặng cũng bị linh lạc
ngay trên đất Ấn Độ nữa. Vì nói theo cái giọng các sử gia làm khôn hơn cổ
nhân
Ấn giáo các huyền thoại và các lời thần, lần lần lấp được cái hố giữa hai tôn
giáo thời nguyên thuỷ và người ta có thể biết trước được rằng tôn giáo nào đâm
rễ sâu trong dân chúng nhất, hợp với nguyện vọng dân chúng nhất, sau cùng, có
những nguồn lợi kinh tế lớn nhất, được chính quyền ủng hộ nhất, sẽ nuốt được
tôn giáo kia
. Tức thì cái lòng tin dị đoan chính nó là da thịt, khí huyết của
