mình, ở anh ta không có sự thống nhất giữa nói và làm. Lý thuyết trừu tượng
của anh ta dẫn tới những hậu quả bẩn thỉu mà anh ta không thể nào nuốt trôi
được. Cuộc đối chất của Ivan với lương tâm trong cuộc đối thoại với quỷ
thật là đau lòng. Quỷ nhìn thấu ruột gan anh ta, nhắc lại lời lẽ trước đây anh
ta đã nói, đòi anh ta phải nói – làm đi đôi với nhau. Số phận đã buộc chàng
Ivan vô thần phải soi gương tự ngẫm kỹ mình, điều đó làm anh ta phát điên.
Qua nhân vật Ivan, Dostoevsky biểu lộ sự thù ghét của ông đối với loại
người vô thần duy lý.
Lý trí lạnh lùng không chấp nhận tín ngưỡng, Ivan không chấp nhận
Thượng đế, anh ta là con người nổi loạn. Cái ác ngự trị trên thế gian, bức
tranh tội ác mà Ivan vẽ ra với Alexey rùng rợn đến nỗi Alexey – người của
Chúa buột miệng thốt lên: “Bắn.” Sự phê phán của Ivan về trật tự cuộc sống
đích thực là “nổi loạn”. “Tôi cho rằng, – Ivan bàn về Thượng đế, – nếu
không có quỷ thì tức là quỷ do người tạo ra, nhưng người tạo ra quỷ theo
hình ảnh của mình và giống như mình...” và “những loại nước mắt khác của
con người vẫn thấm đẫm cả Trái đất này từ vỏ đến ruột”.
Ivan nhất quyết chống lại kiểu hài hòa của thế giới khiến cho con nai
nằm ngủ cạnh con sư tử, nạn nhân hôn kẻ sát hại mình, kiểu hài hòa mà bà
mẹ với viên tướng đã xua chó xé xác con bà, cùng với đứa con, cả ba ôm lấy
nhau, mắt đẫm lệ cùng reo lên: “Chúa có lý!” Kiểu hài hòa ấy “không đáng
giá một giọt nước mắt của đứa trẻ bị hành hạ”. Như vậy thì Ivan thà cứ ôm
những đau khổ không được trả thù còn hơn, “cho dù tôi không có lý đi nữa”.
Đồng thời Ivan cũng cự tuyệt cái thế giới kiểu trại lính, được lý trí tổ chức
theo định luật hình học, trong đó tất cả được xếp đầu vào đấy, được giản
lược hoá, cá tính và tự do bị xóa bỏ.
Câu chuyện “Viên đại pháp quan tôn giáo” mà Ivan kể cho Alexey
nghe là những trang thâu tóm những suy nghĩ lâu năm của Dostoevsky về
đạo Thiên Chúa La Mã, về vấn đề cá nhân và xã hội nói chung.
