của người nhờ ánh sáng tôn giáo mà vượt thắng được sự độc ác, tính tham
lam, dục vọng điên cuồng – thì có vẻ ngây thơ, thiếu sức thuyết phục. Người
như Alyosha không làm ác với ai, nhưng thánh hạnh của anh bất lực, không
làm nên điều thiện.
Qua thư từ của Dostoevsky, chúng ta được biết rằng với nhân vật
Zosima, nhà văn định khắc họa một người Kitô giáo trong trắng, lý tưởng,
có lý luận mà những lời thuyết giảng của ông ta sẽ đập tan tành những lời lẽ
báng bổ Thượng đế của Ivan. Nhưng qua tác phẩm chúng ta thấy thế nào?
Trong lời thuyết giảng tràng giang đại hải của trưởng lão về đời sống
của nhân dân, trên thực tế, ta thấy đau khổ đầy rẫy dưới thế gian, cái ác đánh
bại cái thiện. Người dân chết dần chết mòn vì nạn say rượu, tàn bạo với gia
đình, với vợ con, “ở các xưởng máy tôi đã thấy cả những trẻ em mười tuổi:
còm cõi, héo hắt và đã trụy lạc”. Trưởng lão nhìn thấy sự đối kháng giữa chủ
và tớ diễn ra khắp nơi, ở châu Âu người nghèo nổi dậy dùng sức mạnh
chống lại bọn bóc lột giàu có, đầu rơi máu chảy khắp nơi, vậy thì làm sao
mà chấp nhận được thế giới của Chúa? Lối thoát mà trưởng lão đề ra cho
nước Nga là “Chúa sẽ cứu con dân của Ngài, bởi vì nước Nga vĩ đại là ở sự
quy thuận của mình” và “rồi đây, ngay cả người giàu đồi trụy nhất của
chúng ta rốt cuộc cũng sẽ xấu hổ với người nghèo về sự giàu có của mình,
còn người nghèo thấy sự khiêm nhường đó sẽ hiểu và vui lòng nhường nhịn
người giàu”. Thật là ngây ngô, nhạt nhẽo. Những lời răn như thế lại do ngòi
bút của nhà văn hiện thực và nhân đạo chủ nghĩa vĩ đại Dostoevsky viết ra,
thật khó hiểu! Còn về lập luận của Zosima đáp lại những lời lẽ vô thần và
báng bổ Thượng đế của Ivan thì thật là yếu ớt, không có sức thuyết phục.
Dostoevsky viết cho Pobedonostsev ngày 24 tháng tám 1879: “Tôi sợ và run
lên vì lo cho ông ta: liệu ông ta có đủ sức không?” Ý định của Dostoevsky
dành cho Zosima vai trò người thầy của cuộc sống rõ ràng là không thành
công.
Trong Anh em nhà Karamazov, có một loại nhân vật hầu như không
liên can gì đến gia đình Karamazov mà chiếm một vị trí lớn trong tác phẩm:
