trẻ em. Phần thứ mười của tác phẩm mang tên là “Những chú bé”. Cuốn tiểu
thuyết kết thúc bằng bài diễn thuyết của Alyosha Karamazov trước những
đứa trẻ ấy trong ngày đưa đám Ilyusha Snegiryov. Những điều Alyosha nói
với các chú bé là điều hết sức quan trọng đối với Dostoevsky. Mượn lời
Alyosha, ông nói lên những ý nghĩ dường như là lời kêu gọi của ông với thế
hệ mai sau.
Những trang ông viết về trẻ em – đặc biệt về Ilyusha và Kolya
Krasotkin – thấm thía, cảm động phi thường, cho thấy tài nghệ tuyệt luân và
sự am hiểu tâm lý trẻ em có một không hai mà khó có nhà văn nào viết nổi
như thế. Nhà văn dành cả một chương cho hình tượng Kolya Krasotkin.
Tính cách của nhân vật này tập trung tất cả những suy nghĩ nhiều năm của
Dostoevsky về trẻ em. Chú bé “hư vô chủ nghĩa” này thực ra rất tuyệt diệu:
thông minh, tự hào, công bằng, chân tình, dũng cảm, nhưng luôn nghi ngờ
bản thân, muốn vượt trội hơn tất cả các bạn, ý muốn tỏ ra mình có học và
độc lập khiến chú phủ định tất cả những gì mà chú không biết (lên án việc
dịch Voltaire mặc dù chú không biết Voltaire, chỉ trích Belinsky tuy chú
chưa hề đọc Belinsky). Khuynh hướng chủ yếu của Krasotkin vẫn là hướng
tới tình bạn và lòng chân thành. Loại trẻ em như thế hiện có không ít trong
các trường học của chúng ta thời nay.
Tôn sùng sự trong trắng của tuổi thơ mà mỗi người nhất định phải gìn
giữ trong tâm hồn, bất kể khi lớn lên anh trở thành người thế nào, đấy là
điều tâm niệm của Dostoevsky. Đoạn kết của tác phẩm vang lên tiếng nói trẻ
thơ, điều đó lộ niềm tin tươi sáng của nhà văn vào tương lai nhân loại.
***
Anh em nhà Karamazov là một tác phẩm hiện thực theo nghĩa cao cả
nhất có sức tố cáo hết sức lớn, đồng thời là tác phẩm rất lôi cuốn, khiến
người đọc hồi hộp với sự phát triển căng thẳng của cốt truyện hình sự được
bố trí rất mực khéo léo, nhưng bao trùm tất cả, nó là cuốn tiểu thuyết “triết
lý”, tuyến “triết lý” chiếm địa vị thống trị. Những vấn đề tư tưởng trọng đại,
