– Tôi cho rằng nếu không có quỷ thì tức là quỷ do người tạo ra, nhưng
người tạo ra quỷ theo hình ảnh của mình và giống như mình.
– Nếu vậy thì cả Chúa Trời cũng thế.
– Chú “xoay trở ngôn từ” khéo lạ, như Polonius đã nói trong “Hamlet”.
– Ivan bật cười. – Chú nắm ngay lấy lời tôi để vặn tôi, thôi được, tôi lấy làm
mừng Chúa Trời của chú rõ thật là tệ hại khi tạo ra con người theo hình ảnh
của mình và giống như mình. Ban nãy chú hỏi tôi về những chuyện ấy để
làm gì. Chú ạ, tôi là người thích sưu tầm các sự kiện và chẳng biết chú có tin
hay không, tôi ghi chép và thu thập những chuyện đăng trên báo và nghe kể
lại, bất kể nguồn gốc từ đâu, đấy là một loại chuyện phiếm, và tôi đã lập
được một bộ sưu tập dày dặn. Bọn Thổ Nhĩ Kỳ cố nhiên là có mặt trong bộ
sưu tập đó, nhưng đấy toàn là người nước ngoài. Tôi có cả những chuyện
trong nước thậm chí còn hơn cả chuyện về người Thổ Nhĩ Kỳ. Chú ạ, ở ta
việc đánh đập, dùng roi vọt xảy ra nhiều hơn, đấy là tính chất dân tộc: ở ta
không thể có chuyện đóng đinh tai người, dù sao chúng ta cũng là người
châu Âu, nhưng dùng roi vọt là tài nghệ riêng không thể tước bỏ được của
chúng ta. Ở nước ngoài bây giờ hình như không có chuyện đánh người,
phong tục đã thuần hóa hay luật pháp khiến người ta không dám dùng roi
đánh người, nhưng họ đã bù đắp lại bằng một thói quen khác cũng có tính
chất dân tộc như thói quen của chúng ta, và có tính dân tộc đậm nét đến nỗi
cách đó dường như không thể dùng ở nước ta, mặc dù hình như nó có du
nhập vào nước ta, đặc biệt là thời kỳ có phong trào tôn giáo trong giới
thượng lưu của ta. Tôi có một cuốn sách mỏng rất lý thú, dịch từ tiếng Pháp,
viết về chuyện ở Genève, mới gần đây thôi, chỉ mới năm năm trước, người
ta xử tử một tên hung đồ và giết người tên là Richard, hắn mới có hai mươi
tư tuổi, đã ăn năn và cải theo đạo Kitô ngay trước khi lên đoạn đầu đài. Gã
Richard ấy là đứa con hoang không rõ của ai, mới lên sáu hắn đã bị người ta
đem cho những người chăn cừu Thụy Sĩ ở trên núi. Những người này nuôi
hắn để có người làm. Ở với họ, hắn lớn lên như một con thú hoang dã, họ
chẳng dạy dỗ gì hắn cả, mới lên bảy hắn đã phải đi chăn cừu, chịu mưa gió
