trẻ, thậm chí là trẻ con, nhưng tất cả mọi việc in lại dấu vết không phai nhòa
trong tim tôi, tình cảm vùi sâu trong đáy lòng. Đến lúc nào đó tất cả hẳn phải
trỗi dậy và lên tiếng. Quả đúng như thế.
b. Kinh Thánh trong đời Cha Zosima
Thế là chỉ còn lại hai mẹ con tôi. Ít lâu sau, những người quen tốt bụng
khuyên mẹ tôi đại khái là: bà chỉ còn độc một cậu con trai, nhà không
nghèo, có vốn liếng, tại sao bà không làm như những người khác, gửi con đi
Petersburg học, giữ cậu ấy ở nhà là chẹn lấy con đường công danh của cậu
ấy. Họ mách nước cho mẹ gửi tôi vào trường võ bị Petersburg để sau này gia
nhập quân cận vệ của hoàng đế. Mẹ tôi lưỡng lự mãi: xa đứa con trai cuối
cùng sao cho đành, nhưng rồi bà quyết định xây đắp hạnh phúc cho tôi, tuy
không phải là không đổ nhiều nước mắt. Bà đưa tôi về Petersburg và thu xếp
mọi việc cho tôi, từ đó tôi không gặp mẹ nữa, vì ba năm sau bà tạ thế, suốt
ba năm bà buồn rầu lo nghĩ về cả hai chúng tôi.
Nhà mẹ cha chỉ để lại trong lòng tôi nhưng kỷ niệm quý giá nhất, bởi vì
con người không có kỷ niệm nào quý giá hơn kỷ niệm về thời thơ dại của
mình trong nhà mẹ cha, hầu như bao giờ cũng thế, nếu như trong gia đình có
chút ít tình yêu và sự gắn bó. Hơn nữa, ngay cả gia đình xấu xa nhất cũng có
thể để lại những kỷ niệm quý giá, miễn là tâm hồn người ta có khả năng tìm
kiếm cái quý giá. Trong số những kỷ niệm gia đình, tôi phải kể đến kỷ niệm
về truyện thánh, ở nhà tôi rất ham nghe truyện thánh, mặc dù tôi còn nhỏ
lắm. Hồi ấy tôi có cuốn truyện thánh, tranh rất đẹp, nhan đề là “Một trăm
bốn mươi truyện thánh của Cựu Ước và Tân Ước”, tôi học đọc theo cuốn
sách ấy. Bây giờ nó vẫn ở trên giá sách của tôi, tôi giữ lại như một kỷ niệm
quý giá. Nhưng ngay từ trước khi biết đọc, tôi vẫn nhớ, có lần một cảm
tưởng thấm thía đầu tiên đã đến với tôi, năm tôi mới tám tuổi. Vào ngày thứ
hai tuần lễ thánh, mẹ đưa tôi đi nhà thờ dự lễ, chỉ có một mình tôi thôi (anh
tôi hôm ấy đi đâu, tôi không nhớ). Một ngày sáng sủa, và bây giờ tôi nhớ lại,
dường như tôi lại nhìn thấy khói từ bình hương nhè nhẹ cuốn lên cao, và
trên nóc vòm, tia nắng chiếu qua ô cửa sổ hẹp rọi xuống chúng tôi, khói
