phẩm, thuỷ thủ đoàn và lên đường trong thời gian gian vừa nói với sự nhanh gọn nhất mà ta có
thể tưởng tượng được. Tôi đã nhìn thấy người ta dỡ tất cả vũ khí từ một con tàu được trang bị
một trăm khẩu đại bác trong vòng chỉ từ bốn hay năm tiếng đồng hồ. Một công việc mà ở Anh
phải làm ít nhất là hai mươi bốn giờ, mà người ta làm việc nhẹ nhàng hơn, không vội vã như ở
Anh. Đó là điều tôi nhìn thấy qua cửa sổ quân y viện.”
Một nhà sử học chuyên về lĩnh vực hải quân Pháp còn đưa ra những sự
kiện không thể nào tin được, ví dụ như, một chiếc thuyền được đưa lên ụ
vào lúc bốn giờ sáng mà chín giờ sáng nó đã đi ra khỏi cảng với đầy đủ
trang thiết bị. Những thông tin này, cùng với những ghi nhận đáng tin hơn
của viên sĩ quan người Anh, cho thấy trật tự và kỉ luật cao, cũng như phương
tiện làm việc của hải quân Pháp thời đó.
Nhưng sự phát triển đáng ngạc nhiên này là do sức ép của chính phủ,
nó sẽ bị lụi tàn khi chính phủ không còn quan tâm nữa. Thời gian quá ngắn,
cơ sở của nó chưa kịp bám sâu vào đời sống của nhân dân. Công việc của
Colbert phù hợp với chính sách của Richelieu, và một thời gian sau đó người
ta tưởng rằng Pháp sẽ tiếp tục đi theo đường lối nhằm đưa nước này thành
cường quốc trên biển cũng như bá chủ trên đất liền. Vì những lí do không
cần đưa ra ở đây, Louis XIV cảm thấy rất hận Hà Lan; Charles II cũng có
chung thái độ như thế, hai vị hoàng đế này quyết định tiêu diệt Các tỉnh hợp
nhất. Chiến tranh bùng nổ vào năm 1672, mặc dù nó hoàn toàn trái với tình
cảm tự nhiên của Anh, nhưng Anh lại mắc ít sai lầm chính trị hơn Pháp, đặc
biệt là về mặt sức mạnh trên biển. Pháp đã giúp tàn phá một nước đồng minh
tiềm tàng và chắc chắn là không thể thay thế: còn Anh thì giúp sức trong
việc tiêu diệt đối thủ mạnh mẽ nhất trên biển, và lúc đó đang giữ thế thượng
phong về mặt thương mại. Pháp đang chao đảo vì nợ và khó khăn trong lĩnh
vực tài chính khi Louis lên ngôi vào năm 1672, mới nhìn thấy lối ra sau khi
cuộc cải cách của Colbert mang lại kết quả tốt đẹp. Cuộc chiến tranh kéo dài
sáu năm xoá bỏ phần lớn thành quả của ông. Giai cấp nông dân, các ngành
công nghiệp, thương mại và thuộc địa, tất cả đều bị thiệt hại. Các cơ sở do
Colbert lập ra đều rơi vào tình trạng suy tàn, kỉ cương trong lĩnh vực tài
chính bị vứt bỏ. Như vậy là hành động của Louis – một mình ông ta nắm
