hoàn toàn chính sách của Dupleix. Hiệp ước cũng tuyên bố rằng, không
công ty nào được can thiệp vào chính sách đối nội của Ấn Độ, và tất cả các
vùng lãnh thổ chiếm được trong cuộc chiến tranh ở Carnatic sẽ phải được trả
về cho Mông Cổ. Pháp đã mất cả một đế chế rộng lớn và đông dân, các nhà
sử học Pháp coi đây là sự đầu hàng nhục nhã. Nhưng người Pháp làm sao
giữ được đất nước đó, khi mà hải quân Anh đã chặn đứng đội quân tiếp viện
mà họ rất cần?
Ở Bắc Mỹ, các bên đã khởi động hoạt động tuyên truyền ngay sau khi
hoà bình được lập lại, điều đó chứng tỏ những người đi khai phá và chính
quyền cả hai bên đều cảm nhận một cách sâu sắc và hiểu rõ tình hình. Người
Mỹ tiến đến mục tiêu với sự kiên định đặc trưng trong giống nòi của họ.
“Khi người Pháp còn làm chủ Canada thì 13 khu vực định cư của chúng ta
vẫn chưa thể yên tâm được”, Franklin viết như thế. Yêu sách của các bên
nhằm chiếm khu vực trung tâm chưa có người ở – có thể gọi một cách khá
chính xác là thung lũng sông Ohio – nếu Anh chiếm được thì về mặt quân sự
Canada sẽ tách khỏi Louisiana; còn nếu Pháp chiếm được khu vực nối giữa
hai đầu của lãnh thổ đã được mọi người công nhận, họ sẽ nhốt chặt những
người định cư Mỹ giữa dãy núi Alleghany và biển. Những người Mỹ tân tiến
thời đó đã nhận thức được một cách rõ ràng hậu quả, mặc dù hậu quả có thể
còn xa hơn cả dự đoán của những người thông thái nhất trong số họ. Có thể
hình dung được ảnh hưởng không chỉ với Mỹ mà còn với toàn thế giới nếu
chính phủ Pháp có đủ ý chí và nhân dân Pháp có đủ trí tuệ để chiếm và giữ
những khu vực ở phía bắc và phía tây mà lúc đó họ đang đòi. Nhưng trong
khi người Pháp nhận thức được một cách rõ ràng rằng, cuộc tranh chấp đang
đến gần và Canada đang bất lợi khủng khiếp cả về quân số lẫn hải quân thì
chính phủ chính quốc lại không hiểu được giá trị của thuộc địa, và không
hiểu được là muốn có thuộc địa thì cần phải chiến đấu để giữ nó. Trong khi
đó, tính chất và thói quen của những người định cư Pháp – những người
không thích hoạt động chính trị, không có thói quen đưa ra sáng kiến, cũng
như thực hiện những biện pháp nhằm bảo vệ quyền lợi của chính mình – lại
không thể khắc phục được thái độ bàng quan của chính quốc. Hệ thống cai
trị tập quyền theo kiểu cha truyền con nối của Pháp đã dạy cho những người
