của con người, về phẩm giá của con người cá nhân, chúng ta có quyền tin tưởng
rằng, bất chấp tất cả những lệch lạc và phản bội của nó, dù sao lịch sử vẫn là một
quá trình hiện thân dần dần của khải huyền Kitô giáo vào hiện thực của đời sống
con người và cõi trần gian. Con đường đi và những bước thăng trầm của thể hiện
ấy, chúng ta không biết; và ở trong các đoán định thì chúng ta phải đề phòng chủ
nghĩa lạc quan nhẹ dạ, hẳn chỉ là thể hiện thói tự mãn và kiêu ngạo của chúng ta
mà thôi. Hiện thân của khải huyền Đức Kitô, của sự thật Đức Kitô trên trần thế
được thực hiện trong cuộc đấu tranh với sức mạnh của bóng tối và với tính chai
cứng của trái tim con người. Thế nhưng tính bất khả chiến bại của ánh sáng thần
thánh được hứa hẹn với chúng ta, dù sao cũng cho chúng ta quyền tin tưởng rằng,
hạt giống mù tạt được Đức Kitô gieo xuống - thường phải lui về những chiều sâu
không nhìn thấy được, bị các sức mạnh cõi thế gian này xua đuổi, - vẫn tiếp tục
phát triển, lớn mạnh lên và trưởng thành như một cây to lớn, rằng một chút men
không nhìn thấy được dần dà sẽ làm chua toàn bộ bột bánh. Trong hình thức
không xác định này, tính đến tình trạng không thể thấu hiểu được Ý đồ của
Thượng Đế, chúng ta có một hình thức duy nhất khả dĩ hiện minh được của mềm
tin vào “tiến bộ” - niềm tin rằng bằng những con đường phức tạp và huyền bí, thì
một tình trạng trường thành bên trong nào đó của cõi trần gian vẫn đang đến gần,
chuẩn bị cho tình trạng rạng sáng và cải tạo lại chung cuộc của nó.
Trong tư cách một quá trình Thần-nhân, lịch sử thế giới dựa trên tương tác
giữa sức mạnh thần thánh của Ánh sáng trút vào cuộc sống thẻ gian và việc lĩnh
hội nó của con người, hay ngược lại, việc kháng cự chống lại nó của con người
và cõi trần gian. Vì vậy, nên trong thành phần của lịch sử thế giới, chúng ta phải
phân biệt hai phương diện: tác động của chính sức mạnh ánh sáng thần thánh, lôi
cuốn con người và cõi trần gian đi tới thắng lcri trước bóng tối, và phương diện
thuần túy con người của nó. Hoàn thiện cõi trần gian vì vậy mà có tính phân đôi:
nó hoặc là việc đưa vào linh hồn con người chính khởi nguyên thần thánh của
Anh sáng, tức là sự thật của Đức Kitô, và trong tư cách này nó là hoàn thiện thực
chất - mang tính đạo đức và tinh thần, hoặc giả nó là hoàn thiện thuần túy con
người - tích tụ sức mạnh nhân bản như công cụ có thể phụng sự cho điều thiện;
về mặt này nó là hoàn thiện kĩ năng trong ý nghĩa chung rộng rãi nhất của từ ngữ
- hay nói chính xác hơn, hoàn thiện trí tuệ. Thoạt tiên chúng ta hướng vào xem
xét việc hoàn thiện thứ hai này.
