thuộc bản diện riêng của mình mà tìm kiếm và tìm thấy niềm tin của mình một
cách độc lập, sau khi vượt qua đầy thấu hiểu những mối hoài nghi ấy. Chúng ta
hỏi: con đường như thế liệu có thực không, con đường mà đi trên đó xuất phát từ
niềm tin khiếm khuyết đầy cay đắng của thuyết ngộ đạo hiện đại mô tả ở trên, và
không bác bỏ yếu tố sự thật chứa đựng trong đó, vẫn có thể có được trải nghiệm
tinh thần dẫn đến sự trọn vẹn của niềm tin vui sướng và an ủi?
Con đường như thế không những có thực mà thậm chí có thể nói rằng nó
trùng hợp với con đường dẫn đến niềm tin đầy cay đắng của thuyết ngộ đạo hiện
đại: với chiều rất sâu của trải nghiệm tinh thần và sự tinh tế rộng lớn của tư duy
tôn giáo, chúng ta ở trên chính con đường đó, nhất thiết phải vượt qua được giai
đoạn đầu tiên này, giai đoạn chỉ mới là sơ bộ, để đạt đạo và có được sự trọn vẹn
to lớn và vui sướng hơn của niềm tin. Chính khi đó chúng ta sẽ thấy rõ rằng, niềm
tin khiếm khuyết “thuyết ngộ đạo” chỉ là kết quả của biện luận quá ư duy lí, nên
vì vậy mà mang tính sơ đồ giản lược, không bao quát được chiều sâu đích thực
của hiện thực. Việc làm sáng tỏ chung cuộc toàn bộ tương quan, hay tương đương
với nó, biện chính đích thực cho niềm tin, thẩm thấu đủ sâu, phải là tổng kết của
toàn bộ suy tư đề xuất ở đây trong toàn cục của nó. Tuy nhiên, ở đây có thể và
cần phải đưa ra một vài kiến giải chung mang tính sơ bộ, giúp vượt qua được
niềm tin ngộ đạo đầy cay đắng và nhìn thấy được những chân trời của một niềm
tin khác, đầy đủ và vui sướng hơn.
Trước hết chúng ta cần phải nhớ tới một chuyện đơn giản rằng chúng ta
không phải những người đầu tiên trong lịch sử loài người trải qua một thời đại bi
thảm của những tai họa, sụp đổ các cơ sở duy lí được thấu hiểu của hiện hữu và
chiến thắng của cái ác trước các thế lực của cái thiện. Loài người trên con đường
lịch sử của mình đã nhiều lần phải trải qua các thời đại như thế. Mặc dù vậy loài
người đá không mất đi nièm tin tôn giáo, họ biết cách làm thế nào đó để dung
hợp những bài học cay đắng của thực tại mang tính hiện tượng với niềm vui
sướng của hoài vọng tôn giáo. Hơn thế nữa: chính những thời đại bi thảm như thế
thường lại là những thời đại niềm tin tôn giáo xuất hiện hay được tăng cường và
hưng thịnh; một ví dụ sáng chói và đầy quyết định là sự xuất hiện và truyền bá
của ngay bản thân niềm tin Kitô giáo. Niềm tin ấy sinh ra trong dân tộc Do Thái
chính là vào thời đại nặng nề nhất ở tình trạng sụp đổ văn hóa của nó, ở tình trạng
đổ vỡ toàn bộ vinh quang quá khứ, ở giữa tất cả những nỗi khủng khiếp của tình
trạng vô chính phủ đi kèm theo sụp đổ ấy. Nếu như chúng ta đã thấy được rằng
thời đại này ngả về chủ nghĩa bi quan của niềm tin ngộ đạo, thì, mặt khác, cái chủ
