nghĩa bi quan ấy trong trạng thái trí tuệ hồi đó dù sao cũng vẫn bị đánh bại bởi
niềm tin đầy hoài vọng, vui sướng mà Giáo hội Kitô giáo rao giảng.
Ngoài ra, chúng ta không nên phóng đại ý nghĩa các thời đại lịch sử nói
chung và tính bi thảm độc đáo nhất định của một thời đại lịch sử cụ thể nói riêng.
Rốt cuộc thì tính bi thảm, sụp đổ của những hoài vọng, uy quyền của bóng tối
trên trần thế, sự vô nghĩa của cuộc đời là tính chất nội tại vĩnh hằng của mọi đời
người nói chung theo dòng chảy thường nghiệm của nó và trong diện mạo của nó.
Không phải “thời đại chúng ta” và cũng không phải một thời đại nào đó, là có lỗi
trong những chuyện như tính mong manh và ngắn ngủi của đời người, nền thống
trị của ngẫu nhiên mù quáng và các thế lực “vô cảm” của tự nhiên trong đời
người, tình trạng bất tương xứng giữa những hoài vọng thiết tha của trái tim con
người và tiến trình hiện thực của thực tại, tình trạng bất tương xứng giữa điều
thiện và sức mạnh thực hữu, cuối cùng là tính bi thảm nằm ngay trong sự thực
của cái chết - cái chết của những người gần gũi với chúng ta và của bản thân
chúng ta. Các thời đại lịch sử của đổ vỡ, đại loại như thời đại chúng ta, chỉ nhấn
mạnh thêm và làm cho rõ ràng hơn tính bi thảm ấy, vốn cố hữu vĩnh viễn với đời
người như tự thân nó và chi những đầu óc thiển cận, vào những thời buổi khác
hạnh phúc và thanh bình hơn, mới không nhìn rõ được. Phải chăng vào những
thời buổi trước đây chỉ đơn thuần có tình trạng mù lòa, chỉ đơn thuần có tình
trạng hèn nhát tinh thần, những thứ tìm kiếm niềm an ủi trong các ảo tưởng, đã là
nguồn gốc của niềm tin, đã giúp mọi người dung hợp được ý thức về tính bi thảm
của cuộc đời với niềm tin tôn giáo chân chính?
Khi xem xét thực chất vấn đề, trước hết chúng ta cần phải nhận xét rằng, tôn
kính đơn thuần và thừa nhận vật thiêng liêng như tự thân nó, tức là như một giá
trị tuyệt đối hay như “một vương quốc các giá trị” lí tưởng nào đó (khái niệm
được ưa chuộng của một số triết gia Đức), hoàn toàn không vắt kiệt trải nghiệm
sinh động của vật thiêng liêng. Nhân tố “giá trị” hay là “tính thiêng liêng” trong
trải nghiệm sinh động được cảm nhận chỉ như là dấu hiệu trừu tượng của một
hiện thực tinh thần cụ thể nào đó. Trong bản thân trải nghiệm tôn kính vật thiêng
liêng, đối với chúng ta, cũng chính là trong ý thức nhất thiết phải có vật thiêng
liêng - bản chất của tính nhất thiết như một sai khiến vô điều kiện nào đó (“mệnh
lệnh nhất quyết”), chứa đựng kiến giải một hiện thực sinh động nào đó của vật
thiêng liêng như một sức mạnh tinh thần định hướng và quyết định, như một thứ
gì đó tương tự với ý chí của bản thân chúng ta. Vật thiêng liêng được ý thức như
một thứ gì đó hữu cơ-nội tại giống hệt như một thực thể huyền bí siêu trần gian
của cái mà chúng ta gọi là “cái tôi”, bản diện của chúng ta. Có thể tranh cãi về
