cho vấn đề “biện thần luận” là không thể giải đáp được - cứ cho là chúng ta
không đủ khả năng hiểu được làm sao sức mạnh toàn năng siêu hình của vật
thiêng liêng lại dung hợp được với tình trạng thống trị thường nghiệm của cái ác,
- thì cái mâu thuẫn ấy vẫn không mấy lay chuyển được tính hiển nhiên của trải
nghiệm tôn giáo, cũng giống như là tính hiển nhiên của bất cứ thực tại nào được
nhìn thấy, được xác nhận, không mấy bị lay chuyển bởi sự tình là chúng ta không
đủ khả năng trí tuệ để hòa họp nó với các sự kiện khác mà chúng ta biết. Có thể
nói rằng lịch sử tư duy khoa học đầy rẫy những phân vân thắc mắc dằn vặt đau
đớn, nhưng nó không khi nào cho phép phủ nhận những gì được xác lập một cách
hiển nhiên trong trải nghiệm. Và nếu như đối với người không tín ngưỡng, trải
nghiệm được giới hạn trước trong lĩnh vực cảm nhận giác quan, thì bản thân ý
nghĩa của cái gọi là “niềm tin” chứa đựng trong sở hữu trải nghiệm, tức là khả
năng phát hiện, thu nhận được một thứ gì đó với tính hiển nhiên, ở trong lĩnh vực
tinh thần, tức là không phải [lĩnh vực] cảm giác.
Tâm hồn tín ngưỡng (trong nghĩa rộng của niềm tin như là ý thức và lòng
tôn kính vật thiêng liêng) sống cùng lúc trong hai thế giới chứ không phải một,
đồng thời thừa nhận cả hai là hiện thực - tâm hồn nhìn thấy “trần gian”, - cái trần
gian “hết thảy nằm trong tội ác”, - và đồng thời tâm hồn cũng biết được từ trải
nghiệm trực tiếp một thế giới khác cao cả hơn, hay một thế giới ở chiều sâu thẳm,
thế giới của Vật thiêng liêng, mà ở đó tâm hồn có được ý nghĩa duy nhất cho sự
tồn tại của mình, cấu trúc của vô tín ngưỡng bi ai, được nhận thức như niềm tin
ngộ đạo, như ta thấy, cũng đã như vậy rồi. Tuy nhiên, bất chấp niềm tin ngộ đạo
này - trong tất cả tính hiển nhiên về khác biệt của tính lưỡng diện giữa hai thế
giới đó ngay cả ở trong ý nghĩa này - trải nghiệm không cho phép chúng ta giả
định một vực sâu không thể vượt qua ngăn cách hai thế giới; trái lại, trải nghiệm
dạy chúng ta thực tại các sức mạnh cao cả can thiệp trực tiếp vào cuộc đời chúng
ta, sự can thiệp chỉ một mình nó cứu độ và đem lại ý nghĩa cho cuộc đời chúng ta.
Thừa nhận thế giới thường nghiệm khép kín hoàn toàn trong bản thân mình
và không chịu tác động của những khởi nguyên lí tưởng của một thế giới khác
cao cả hơn, chỉ là thiên kiến tự nhiên luận không được biện minh về mặt khoa
học và triết học, mâu thuẫn rõ rệt với trải nghiệm nhân sinh của chúng ta. Vì từ
những điều đã nói ở trên, trước hết hoàn toàn hiển nhiên là ít nhất cũng có một
miền của hiện thực mà ở đó hai thế giới cùng nhau hiện diện, tiếp giáp chặt chẽ
với nhau, ở đó sức mạnh của cấp bậc cao hơn trút vào phạm vi của hiện hữu
thường nghiệm; cái miền ấy là trái tim con người. Trong mọi trải nghiệm đạo đức
và tôn giáo, sức mạnh cao cả đi qua chiều sâu không nhìn thấy của trái tim con
