ta có thể là thế hệ “Thượng Đế đã chết”, Thượng Đế hiểu theo nghĩa vị thần
ở ngoài thế giới.
Một hậu quả lớn lao như vậy tất phải có nhiều nguyên nhân ngoài sự tiến
bộ của kiến thức về sử và khoa học. Trước hết, phải kể phong trào Cải cách
tôn giáo mới đầu đã đưa ra quy tắc này là con người có quyền tự do xác
tín
. Rồi tới vô số giáo phái phát sinh từ đạo Thệ phản (Tin Lành) và các
thần học mâu thuẫn nhau, mà giáo phái nào cũng căn cứ vào cả Thánh thư
lẫn lí trí. Rồi tới sự phê bình Thánh kinh, cho rằng bộ sách thiêng liêng, kì
diệu đó thực ra là một tác phẩm không hoàn hảo của những người có thể
lầm lẫn. Rồi tới phong trào tự nhiên thần giáo ở Anh, cho tôn giáo chỉ là
một sự tín ngưỡng mơ hồ một vị Thượng Đế không khác Thiên nhiên là
bao
. Rồi người ta lần lần phát giác được các tôn giáo khác, mà các thần
thoại nhiều khi có trước Ki Tô giáo nữa, và tai hại thay, rất giống các điều
căn bản của Ki Tô giáo mà người ta bảo là có tính cách lịch sử. Rồi đạo
Thệ phản chỉ trích các phép màu bên Thiên Chúa giáo, còn Tự nhiên thần
giáo thì chỉ trích các phép màu trong Thánh kinh, và mọi người đều chỉ
trích những gian lận, những vụ giam bắt lạm quyền, tàn sát trong lịch sử
Giáo hội. Canh nông trước kia khiến cho người ta tin có Thượng Đế vì thấy
cái bí mật của sự sinh trưởng, thấy sự sống cứ mỗi năm lại hồi xuân, bây
giờ kĩ nghệ ngày ngày lải nhải đọc lời thần chú của máy móc, gợi cho ta
thấy rằng thế giới chỉ là một bộ máy (chứ chẳng do Thượng Đế nào điều
khiển cả). Chúng ta nên kể thêm những tiến bộ táo bạo của khoa học hoài
nghi (Bayle), của triết thuyết phiếm thần (Spinoza), sự tấn công đại quy mô
vào Ki Tô giáo ở Pháp, trong “thế kỉ ánh sáng”
Paris chống Giáo hội trong cuộc Cách mạng Pháp. Ngày nay lại thêm
những cuộc đại tàn sát thường dân trong các chiến tranh hiện đại. Sau cùng
chúng ta phải kể những thắng lợi lớn lao của kĩ thuật, làm cho con người
vừa có quyền năng tuyệt vời lại vừa có khả năng tự hủy, thành thử những
giới luật từ trên trời ban xuống phải xét lại hết.
Xét theo một phương diện nào đó thì Ki Tô giáo đã tự đưa roi cho người
ta quất mình vì nó đã gây cho nhiều người một ý thức đạo đức không thể
