chấp nhận được một dạng Thượng Đế thù vặt trong thần giáo truyền thống
nữa. Ý niệm về địa ngục mất hẳn trong tư tưởng các người có học thức,
ngay cả trong những bài thuyết giáo nữa. Các người theo phái Trưởng giáo
(Presbytérianisme) thấy ngượng vì Tín điều Westminster buộc họ phải tin
có một Thượng Đế đã sinh ra hằng tỉ con người mặc dầu Ngài biết rằng họ
có đức hay có tội thì cũng phải vĩnh viễn đày địa ngục. Đi thăm tiểu giáo
đường Sixtine, các tín đồ Ki Tô giáo có học thức thấy chướng mắt khi nhìn
một bức Michel Ange vẽ chúa Ki Tô đày hỗn độn một đám người có tội
xuống địa ngục để họ vĩnh viễn bị thiêu đốt, họ nghĩ bụng phải đó là “em
bé Ki Tô dễ thương dịu dàng” mà hồi nhỏ họ muốn noi gương không. Thời
cổ Hi Lạp, những tấn bộ của luân lí đã làm lung lay lòng tin các vị thần tàn
bạo và dâm dật trên núi Olympe (Platon bảo: “Một phần nhân loại không
tin có các thần linh nữa”), thì ngày nay cũng vậy, những tấn bộ của đạo đức
Ki Tô giáo chầm chậm gậm nhấm thần học của Giáo hội. Chúa Ki Tô đã
truất ngôi Jéhovah.
Hậu quả đáng chú ý nhất và nguy hại [cho tôn giáo] nhất của cuộc cách
mạng kĩ nghệ là nó đã thay thế những cơ quan Ki Tô giáo bằng những cơ
quan thế tục. Một trong những nhận xét căn bản làm óc ta thắc mắc và buộc
ta phải suy nghĩ lại lối sống là nhận xét này: Các Quốc gia phải ráng đừng
nhờ thần học biện chính cho mình nữa. Xưa kia, luật pháp là những sắc
lệnh của một quốc vương do Thượng Đế trao quyền; bây giờ người ta nhận
rằng luật pháp chỉ là những lệnh mập mờ, hỗn độn do những người có thể
lầm lẫn soạn thảo ra. Trước kia giáo dục ở trong tay các mục sư được ơn
thiên khải, ngày nay giao phó cho những người thường, đàn ông và đàn bà,
không bận áo nhà tu, không có cái hào quang của nhà thần học, và những
nhà giáo đó chỉ trông vào lí trí và sự thuyết phục để khai hóa những thiếu
niên nổi loạn, bọn này chỉ sợ hiến binh và rất có thể chẳng bao giờ tập dùng
tới lí trí. Các cơ quan giáo dục trước kia liên kết với Giáo hội, bây giờ đã
thuộc về phạm vi hành động của các nhà kinh doanh và các nhà bác học.
Xưa kia người ta tiêm cho thanh niên một giáo lí và một hệ thống luân lí
siêu nhiên thì bây giờ người ta tuyên truyền cho tinh thần ái quốc, cho chế
