hành về chính trị đã đem lại cho họ sự thống trị về kinh tế. Các tướng lãnh
có thể đưa ra một thuyết giải thích lịch sử bằng quân sự được.
Đưa ra những hạn chế như trên rồi, chúng ta có thể rút ra một bài học quí
báu trong sự phân tích kinh tế của các thời trước. Chúng ta nhận thấy rằng
khi bị các rợ xâm chiếm thì La Mã đã suy nhược vì không còn hạng nông
dân trước kia cung cấp cho các quân đoàn La Mã những lính ái quốc,
cương quyết chiến đấu để bảo vệ ruộng đất, mà chỉ có một hạng nô lệ miễn
cưỡng cày cấy những đồn điền rộng lớn thuộc về một thiểu số địa chủ.
Ngày nay những trại nhỏ không thể lợi dụng những máy nông nghiệp tốt
nhất được, thành thử nông dân lại phải làm việc dưới quyền một địa chủ
lớn hay một giám đốc một Kolkhoze [nông trường ở Nga] để sản xuất đại
qui mô. Có lần tôi đã nói rằng văn minh không còn là một vật kí sinh sống
bám vào người cầm cuốc nữa: Chỉ có những người cầm tay lái một máy
kéo hay một máy gặt và đập lúa thôi. Chính canh nông đã thành một kĩ
nghệ và người tá điền phải lựa chọn, hoặc là làm thuê cho một nhà tư bản,
hoặc là làm công cho Chính phủ.
Lịch sử cho ta thấy rằng ở trên ngọn thang xã hội, “hạng người điều
khiển người chỉ điều khiển những người điều khiển sự vật thôi, còn hạng
người điều khiển tiền bạc mới điều khiển tất cả”. Vì vậy mà các chủ ngân
hàng theo dõi các khuynh hướng của canh nông, kĩ nghệ, thương mại, thu
hút và chi phối tư bản, mà kinh doanh sao cho số tiền chúng ta kí thác sinh
lợi ở hai ba chỗ một lúc; do đó hạng người làm mưa làm gió về ngành cho
vay lấy lời, cũng làm mưa làm gió trong mọi xí nghiệp, dám mạo hiểm để
kiếm thật nhiều lời, và leo lên được cái ngọn kim tự tháp kinh tế. Từ dòng
họ Médicis ở Florence, qua các dòng họ Fugger ở Augsburg, Rothschild ở
Paris và Londres, sau cùng tới dòng họ Morgan hiện nay ở New York, các
ông chủ ngân hàng thời nào cũng dự các cuộc hội họp chính trị, cấp tiền
cho chính quyền trong các chiến tranh, và cho các Giáo hội, đôi khi gây ra
các cuộc án mạng nữa. Có lẽ một trong những bí quyết quyền hành của họ
là nhờ họ nghiên cứu sự lên xuống của giá cả mà đoán được lịch sử có
