pháp thành văn cũng như bất thành văn… Sự độc tài phát sinh từ tình trạng
đẹp đẽ vẻ vang ấy… Trong mọi việc, sự quá khích luôn luôn gây một phản
ứng ngược lại… Chế độ dân chủ tự nhiên gây ra sự độc tài, và những hình
thức tự do quá mức luôn luôn gây ra những hình thức áp chế, nô lệ trầm
trọng nhất.
Khi Platon mất (-347) thì lịch sử gần như xác nhận một cách hiển nhiên
lời ông chỉ trích chế độ dân chủ Athènes, Athènes lại khôi phục được sự
phong phú nhưng nhờ thương mại chứ không nhờ đất đai; ở trên chóp cái
xã hội đã được cải tổ lại ấy, là bọn kĩ nghệ gia, thương gia và chủ ngân
hàng. Hoàn cảnh mới đó gây ra một cuộc tranh đấu cuồng nhiệt vì tiền, một
sự thèm khát, tham lam vô độ mà người Hi Lạp gọi là pleonexia. Bọn tân
phú gia – neoploutoi – sai xây cất những dinh thự lộng lẫy, sắm cho vợ
quần áo và châu báu để đeo đầy người, tặng họ hằng tá nô lệ, và ganh đua
nhau đãi đằng khách khứa. Cái hố phân cách kẻ giàu người nghèo càng
ngày càng lớn rộng ra; như Platon nói, Athènes chia thành “hai khu: khu
giàu và khu nghèo, hai khu chiến đấu với nhau”. Người nghèo lập kế hoạch
tước đoạt kẻ giàu bằng luật pháp, thuế khóa, cả bằng một cuộc cách mạng
nữa; kẻ giàu đoàn kết nhau để tự bảo vệ, chống cự lại với người nghèo.
Theo Aristote, hội viên của vài đoàn thể quí tộc long trọng thề rằng: “Tôi sẽ
là kẻ thù của bọn bình dân (tức của bọn không phải là quí tộc) và ở Quốc
hội, tôi sẽ làm hại họ càng nhiều càng tốt”. Isocrate viết vào khoảng năm
-366: “Bọn giàu đã mất hết ý thức nhân quần tới nỗi những kẻ có dư thà
liệng của xuống biển
chứ không chịu giúp đỡ kẻ túng thiếu, còn bọn
nghèo giá tìm được một kho vàng thì cũng không thích bằng tước đoạt của
cải của bọn giàu”. Hạng công dân nghèo chiếm được đa số ở Quốc hội và
dùng luật pháp bắt bọn giàu phải nộp hết tiền bạc vào quốc khố, để chính
phủ phân phát cho dân nghèo bằng cách tạo công việc cho họ làm và trợ
cấp cho họ. Các chính khách khôn lanh dùng mọi cách để phát giác những
nguồn lợi mới của quốc gia. Trong vài thị trấn, sự phân tán kinh tế
được thực hiện một cách trực tiếp hơn: Ở Mytilène bọn con nợ giết hết bọn
chủ nợ, ở Argos, bọn dân chủ thình lình tấn công bọn giàu có, giết hằng
