BÀI HỌC CỦA LỊCH SỬ - Trang 9

phải vội vàng lựa chọn một số nhỏ sự kiện và nhân vật dễ sử dụng, trình
bày.”

[6]

Vả lại thời này mà rút những kết luận từ dĩ vãng để dùng trong tương lai

thì nguy hiểm hơn thời nào nữa, vì tốc độ biến chuyển bây giờ tăng quá
mau. Năm 1909 Charles Péguy bảo rằng “Thế giới đã thay đổi trong ba
chục năm gần đây nhiều hơn là từ thời chúa Ki Tô”, và một tiến sỹ vật lý
còn trẻ bây giờ có thể nói thêm rằng môn vật lý từ 1909 đến nay đã thay đổi
nhiều hơn là trong suốt lịch sử thế giới. Mỗi năm – trong thời chiến thì có
khi là mỗi tháng – lại xuất hiện một phát minh mới, một phương pháp mới,
một tình thế mới, và chúng ta bắt buộc phải thay đổi lề lối cùng ý nghĩ của
ta.

Sau cùng, hình như có một yếu tố ngẫu nhiên, có thể là một yếu tố tự do,

trong sự tác động của vật chất và của con người. Ngày nay chúng ta không
còn tin rằng các nguyên tử, chứ đừng nói là các cơ thể, sau này sẽ phản ứng
lại như thời trước. Các điện tử di chuyển một cách bí mật, như Thượng Đế
của Cowper

[7]

, và chỉ một chướng ngại về tính tình hoặc về hoàn cảnh là có

thể làm cho một dân tộc bị xáo trộn, như khi vua Alexandre (cổ Hy Lạp) vì
quá say rượu mà chết

[8]

, khiến cho cả đế quốc mới thành lập của ông bị tan

rã (323 trước T.L), hoặc như khi Đại đế Frederick thoát khỏi cảnh quốc gia
sụp đổ nhờ sự lên ngôi của một Nga hoàng say mê lối sống của Phổ

[9]

(1762).

Hiển nhiên là môn soạn sử không thể là một khoa học được mà chỉ là

một hoạt động, một nghệ thuật và một triết lí: Nó là một hoạt động khi tìm
tòi các sự kiện, một nghệ thuật khi sắp đặt cái mớ sự kiện hỗn độn thành
một trật tự có ý nghĩa, một triết lí khi đi tìm viễn cảnh và sự giải minh.
“Hiện tại tức là dĩ vãng đã cuốn lại để cho ta hành động, mà dĩ vãng tức là
hiện tại mở ra để cho ta hiểu biết” – ít nhất là chúng tôi nghĩ như vậy và
ước mong như vậy. Triết lý giúp chúng ta nhìn thấy bộ phận dưới ánh sáng
của toàn thể, còn “triết lý của sử” thì giúp chúng ta thấy hiện tại dưới ánh
sáng của dĩ vãng. Không bao giờ đạt được sự hoàn toàn, chúng tôi biết vậy!
Viễn ảnh tổng quát chỉ là một thị ảo giác. Chúng ta không thể biết được