Cũng vậy nếu ta xét trường hợp của Phạm Ngũ Lão, hẳn không phải nghèo
khó ngồi ngay giữa đường đan sọt bán (như Phạm Đình Hổ thế kỉ XIX kể)
để tình cờ được làm gia thần của Trần Quốc Tuấn. Ông tất là dòng dõi xa
đời của họ Phạm nhiều uy quyền trong quá khứ nên mới giàu có đủ để điều
hành quân riêng, để sử quan khen “coi của cải như không… tất cả chiến lợi
phẩm thu được đều sung vào kho quân (nhà nước),” giàu đủ để con vua lê
lết đến chơi “ngồi chung một chiếu” kiếm lợi “đưa tặng vàng bạc,” quên cả
sợ tai tiếng, còn phía ông gia thần thì quên cả sợ “Thánh thượng quở.” Còn
nói chi đến các lãnh tụ vùng núi ven đồng bằng. Ta gặp họ xuất hiện trong
các trận chống Nguyên nhưng cũng do đó chứng tỏ họ còn giữ lãnh địa với
quyền lực lớn hơn dân đồng bằng. Họ Hà vùng tây bắc là thông gia với Lí
bây giờ cũng còn là một bước cản lớn cho quân Nguyên. Và nổi lên họ
Nguyễn phối hợp trên vùng đông bắc. Tính chất riêng biệt rừng núi của họ
thể hiện trong danh xưng các chức tước Thượng, hạ trại chủ, Phó trại chủ…
Tuy Lê Tắc nói rằng có quan triều đình phái đến quản lí nhưng hẳn tuỳ tình
thế mà Thăng Long đã ban các chức ở trung ương cho những thế lực
“phương trấn” kia.
Trong quan hệ xã hội, các cá nhân phải tuân thủ quy luật nghiêm
ngặt về tầng cấp nhưng sự liên hệ riêng tư chen vào đã làm cho các nguyên
tắc trở nên uyển chuyển hơn, và về lâu về dài nó dẫn đến sự phá bỏ nguyên
tắc trong thực tế dù rằng còn giữ trên bề mặt vì lí do thể diện. Bản thân
hoàng đế là cao nhất dù là nhìn theo quan điểm sắc không của đạo Phật, tôn
giáo chủ chốt đương thời: Sư Pháp Loa được tông phái Trúc Lâm coi là tổ
thứ hai, thế mà khi thiêu xác Nhân Tông, ông tổ thứ nhất, xương tro ông bị
cậu hoàng tử tinh nghịch lấy chơi, triều đình đã ngờ ông sư lấy cắp, định
bắt tội! Ông Trần Tung của tầng lớp vương hầu, được tôn xưng cấp bực
Thượng sĩ của Phật Giáo mà cứ ăn thịt, còn lấy lẽ biện bác. Chồng của
công chúa, dù là hoàng tộc, làm phò mã thì không được bỏ vợ, nếu công
chúa chết đi cũng không lấy được vợ khác, lí do chỉ vì công chúa là chính
con vua! Có lẽ vì thế mà ông anh vợ Thái Tông không chịu nổi bà vợ, chỉ
còn cách bỏ đi tu – lại đi theo một “phe” khác: đạo sĩ! Thân vương ở vị thế
