biết.” Xã hội dưới quyền Trần do đó đã phức tạp hơn, được nhận rõ phức
tạp hơn.
Không phải chỉ những tập thể xuất hiện mà còn là những con người
riêng rẽ. Chính ông Anh Tông (lên ngôi 1293) của thời mới đã sử dụng một
“nho sinh” Đoàn Nhữ Hài (1299) không qua bằng cấp để ông quan này bị
phái khoa bảng chê “miệng còn hoi sữa.” Tuy vậy thể thức thi cử cũng đã
chi li hơn (1304). Lớp nho sĩ thấy ra con đường tiến thân nên có Nguyễn
Trung Ngạn 15 tuổi đỗ Tiến sĩ. Kết quả, khoảng niên hiệu Đại Trị (1358-
1369, Dụ Tông) mới có tập thể “bọn học trò mặt trắng… thay đổi phép tổ
tông… không xiết kể,” có ông Chu An dựa vào nhóm “học trò” của mình,
đòi chém quyền thần. Và rồi thế lực đó đã khiến ông Nghệ Tông tuy chê
như trên nhưng cũng phải thấy ra một tập đoàn có tính cách khác với tông
tộc của mình, nên ghép một số người nổi bật vào Văn miếu với ông tổ
Khổng Tử – cùng một phe, không ngại sử quan đời sau chê rằng ông Chu
An cao quý không thể ngồi chung bàn thờ với ông Trương Hán Siêu “chơi
với kẻ không đáng chơi,” với Đỗ Tử Bình “tham lam bòn vét” (lời Phan
Phu Tiên), “lén đánh cắp vàng cống của Bồng Nga,” bỏ vua chết trận (lời
Ngô Sĩ Liên)… Tính chất cá nhân trong đời công cũng được ghi nhận ở
những người ít tăm tiếng khác. Có người giỏi ứng biến, tuy rằng từ đó cũng
thấy dẫn đến sự bắt chước tầm thường (Trịnh Trọng Tử 1310) có thể đi đến
thói ranh ma (Hiệu Khả, 1327), hay tính chi li dẫn đến mức độ gàn bướng
vặt vãnh (Trần Cụ 1305)…
Đời sống thời bình trở nên buông thả hơn. Năm 1296, một ông
Thượng phẩm (khoảng năm đó Phạm Ngũ Lão mới chỉ là Hạ phẩm) đánh
bạc bị vua sai đánh chết. Thế mà Trần Khắc Chung họp với Nguyễn Sĩ Cố
(chết 1312), “cận thần” hầu Anh Tông, đánh bạc “hai, ba ngày, đánh thâu
đêm suốt sáng, ngồi ngay trên giường đánh bạc mà húp cháo, không
nghỉ…” không gặp phiền hà gì hết. Và sau này chính vua (Dụ Tông) cũng
đánh bạc! Bức tường ngăn cách khắt khe giữa các tầng lớp bắt đầu rệu rã.
Ta đã nói chuyện ông con út Thái Tông mê tiền của nhà Phạm Ngũ Lão.
Trần Khắc Chung tham ăn khen ngợi vợ con quân nhân – lớp người dưới
