Hồ sử dụng người của Trần loại ra như với trường hợp hai người
con rể của Trần Nguyên Đán, những kẻ “vói cao” gặp may trong riêng tư
mà không thoát quy định tầng cấp đương thời nên Nghệ Tông không dùng.
Đã có người trong số mới đào tạo may mắn ngoi lên phục vụ sau thời Minh
thuộc. Nguyễn Trãi có cả một tập thơ “quốc âm” hẳn cũng là thừa hưởng từ
thời lao đao đẳng cấp. Nho sĩ mới học nhiều nên dài lời hơn. Không phải
ngẫu nhiên mà nhiều danh sĩ đương thời làm bài Phú con ngựa lá (có mặt
Nguyễn Phi Khanh) để tán tụng con bọ ngựa xuất hiện lúc Hồ Quý Li xây
thành Tây Đô. Thời đại của hào sĩ đã qua, nho sĩ thoát địa vị gia thần sắp
bước vào địa vị “quốc thần” để tán tụng một hình thức chủ mới. Văn xuôi
chuyển qua truyện tích, sử kí để lại Lĩnh Nam chích quái, Đại Việt sử lược
với ý thức tự cường từ thời chống Nguyên gây nên tính tập đoàn dân tộc
rành rẽ hơn qua việc bài xích sinh hoạt phương Bắc, kì thị tiếng nói khác
(Chiêm, Lào) có từ lâu bên trong tập đoàn của mình. Nho sĩ tô điểm thêm
những truyện tích địa phương bằng kinh sách học được ở phương Bắc, tom
góp nhiều nhân vật kết thành một hệ thống hợp lí bênh vực tính riêng biệt
cho đất nước họ đang sống. Cho nên ông thổ địa Phù Đổng đã thành người
hùng cỡi ngựa sắt cứu nước (Tạ Thiên Huân: “Quá Phù Đổng độ”), núi Tản
Viên có Mị Nương (Nguyễn Sĩ Cố: “… Yết Tản Viên từ” 1294?) liên hệ
với đền Hùng của thổ tù Thái trên đất Ngã Ba khiến cho danh tài Hồ Tông
Thốc, dân châu Diễn – vùng Trại! người làm “trăm bài thơ trong một bữa
tiệc” gây “tiếng dạy kinh sư,” đã làm một tổng hợp có đầu có đuôi cho một
khởi thuỷ của nước Việt xa về phía Bắc, bao gồm cả hai vùng Kinh Trại,
chỉ còn chờ sự chuẩn nhận của quyền bính trên cao. Việt nam thế chí, Việt
sử cương mục của ông tuy còn rụt rè nhưng đã đặt căn bản cho Ngô Sĩ Liên
đời sau lập nên hệ thống quốc tổ Việt. Rồi không phải chỉ ở khu vực văn
học quen thuộc, lớp nho sĩ mới còn lấn qua các lãnh vực đòi hỏi nhiều biến
động hơn, như Vương Nhữ Chu trong cải cách mạnh về tiền tệ liên hệ đến
sự đổi thay thuế khoá, tổ chức an sinh xã hội.
Ý thức muốn làm mới, sự quen thuộc với thương nghiệp khiến họ
Hồ thi hành việc tiêu dùng tiền giấy thay thế tiền đồng. Không biết những
