cựu quan chức khác sang Trung Quốc cáo giác để đưa quân Minh vào
nước. Lực lượng chinh phục vốn là của vị hoàng đế (Thành Tổ) từng từ xa
tận Bắc Kinh tràn ngập Nam Kinh, cướp quyền ông cháu (Huệ Đế) cho nên
tự bản thân đã mang sức mạnh quyết định chiến trường. Khi quân đến nơi
thì không những quý tộc Trần đầu hàng Minh mà những tập đoàn ít gắn bó
với Thăng Long như trường hợp họ Mạc (lưu ý vụ Bàng Hà bị xoá sổ,)
cũng kéo nhau phục vụ chủ mới. Điều đó thì cũng bình thường nhưng ta
nên chú ý thêm là người cầu viện không phải tôn thất Trần mà là một tên
nô, vào thời kì nô đã không còn phải ứng xử như một kẻ thuộc hạ trung
thành với chủ mà như một kẻ tìm tư thế độc lập, tuy thấy vẫn phải còn cần
chút dựa dẫm. Thiêm Bình từng theo Chiêm Thành không thành công trước
khi quay sang Minh. Nghĩa là họ chống Hồ không phải chỉ vì mất quyền lợi
mà còn toan tính hướng vào một viễn tượng tươi sáng hơn. Một dấu hiệu
tương tự là trường hợp Lê Ngã, nô của Trần Thiên Lại, ở vùng đông bắc
nổi dậy chống Minh, xưng hoàng đế, đặt niên hiệu, đúc tiền (1420), đánh
giết chủ nhân cũ không phục tòng mình. Và tất nhiên tuỳ vào tầm mức đạt
được sau khi xếp hàng phe phía thì người ta lại có phản ứng khác nhau. Họ
Mạc vốn chỉ là quan triều cũ thì làm quan triều mới, phục vụ tận tình cũng
là bình thường trừ phí bị hà hiếp thái quá, hay bị nghi ngờ như trường hợp
Phan Liêu ở Nghệ An, Lộ Văn Luật vùng Thái phía tây bắc Đông Đô. Còn
con cháu nhà Trần không thấy được trở lại làm vua thì tự mình kết bè đảng
phục hưng triều đại.
Về cách thế điều hành chiến tranh chống Minh thì như đã thấy, sự
phê phán chỉ là của người sau, nhất là người thời bây giờ chứng kiến
chuyện ưu thế du kích chiến vừa qua. Không ai chê Nguyễn Huệ đánh trận
Đống Đa theo cách trực diện hết vì lí do giản dị là ông đã thắng. Tuy nhiên,
dù thất bại ta cũng thấy Hồ Quý Li đã tổ chức chiến đấu thật kĩ và đã tạo
được một quân lực khá mạnh. Trong trận chiến chống Chế Bồng Nga trước
kia, quân Trần đã dùng hoả pháo bắn chết viên tướng kiêu dũng này. Không
thể coi đó chỉ là sự may mắn. Về sau, Hồ Nguyên Trừng được sử dụng
trong triều Minh như một chuyên viên hoả pháo hẳn là vì ông đã có kiến
