lẫn vào đâu được. Có lúc Nôm và Hán không loại trừ nhau, ví dụ địa danh
lấy từ sự kiện có cái Thang (dùng để) Trông (xa) canh chừng địch quân, ghi
vào sử chữ Hán: Vọng Thê thành danh xưng chính thức, lại không xoá
được tên Nôm kia, thế là trên đất Nam Bộ ngày nay có cả hai: Thang Trông
và Vọng Thê! Điều này rõ ràng nhất khi gần đây các ban viện, cá nhân cố
sức dịch những tài liệu sử địa ngày xưa ra chữ quốc ngữ, và gặp những chữ
Hán, Nôm ví dụ chỉ những loại cây trái, ngành nghề, các địa điểm mà dịch
giả không thể nào kiểm tra để điều chỉnh cho chính xác được… Cho nên
chúng ta gặp tình trạng có sách sử của một giáo sư Đại học cho quân
Nguyễn Ánh Tây Sơn đánh nhau ở Giá Khê, Tam Phụ… như là ở bên Tàu
chứ không phải lội bùn sình, lăn lộn cát bụi ở Rạch Giá, Ba Giồng trên đất
Nam Bộ! Cũng may đây là sách vở của những thế kỉ gần gũi, tên đất chìm
khuất nhưng vẫn còn đâu đó, sinh hoạt đổi thay nhưng còn có người nhớ
lại, và còn có ý đi tìm. Với sách của những thế kỉ xa xưa thì không có
những thắc mắc như trên để gợi sự hoài nghi, nên người ta cứ càng dễ dàng
tin tưởng để sao chép, và nghi ngờ những ai nói khác đi.
Thật khó mà kể hết những sai lạc của Toàn thư
chỉ riêng vấn đề
dùng chữ Hán để ghi sự kiện Việt. Vả lại không phải chỉ lầm lạc của người
xưa mà còn là sai sót của người nay khi dùng thứ chữ của thời đại mình để
phô diễn kiến thức lấy từ sách cũ. Khuyết điểm của dụng cụ, của con
người, sự chênh lệch văn hoá, do thời gian níu kéo với nhau làm cho sự thật
xưa cũ như chập chờn đùa bỡn, nhạo cợt người nghiên cứu cứ mãi phân
vân giữa niềm tin sự thật và mối lo báng bổ tiền nhân khi tìm cách thoát
khỏi thành kiến đã định hình.
Về khả năng biểu diễn sự kiện thì ngay chữ Hán cũng không theo
kịp với đòi hỏi của ngày nay. Ví dụ ở bản in chữ Hán (hay ngay chính nơi
bản thảo?) đã có sự lỏng lẻo trong cách phân biệt các danh từ riêng với
danh từ chung. Việc thêm dấu chỉ định bên lề như thường thấy là thêm sự
cách biệt của bản văn với tác giả. Và thế là, ví dụ, xác quyết rằng chúng ta
từng có một quyển sử tên là Việt Chí
đã làm bận tâm các học giả trong
ngoài, xưa nay trong lúc nếu có sự phân biệt hình thức ngay từ lúc đầu để
