Chức Thủ lãnh lần đầu tiên được nhắc trong Hoàng triều quan chế
năm 1471 khi Thánh Tông đưa ra quy định tổ chức xã hội chặt chẽ làm căn
bản cho cả một thời kì thịnh vượng về sau, còn dấu vết đến tận thời Mạc:
“Đến như việc xét duyệt sổ sách quân nhu hàng đống, hay phân biệt chọn
lựa tướng suý, thiên tì trong các quân của thủ phủ thì các quan kinh lịch,
thủ lãnh đều được phép tra xét, đàn hặc cả…” Lệnh Chọn chức thủ lãnh
(1498) nêu rõ chi tiết hơn về mặt quyền hạn và các ngóc ngách lan tràn của
tầng lớp quan này: “Chức thủ lãnh được ngang hàng với trưởng quan,
không phải chỉ có tra xét, viết lách sổ sách ở phủ vệ mà còn phải xét hặc
các tướng hiệu gian phi… Từ nay, ở trong thì Lục khoa, ở ngoài thì Hiến ti,
hễ là thủ lãnh phải tuân phép công bằng…” Hiến Tông kế nghiệp cha, đã
nói rõ là không muốn sửa đổi gì nhiều luật lệnh của thời trước nên lệnh
1498 trên chỉ cho thấy chi tiết hơn về một tổ chức đã hiện diện rộng rãi và
vững vàng từ lâu ngay trong lệnh 1471 (và các lệnh 1480, 1483 tiếp theo.)
Sự việc được nêu ra năm 1471 có chi tiết nằm trong Nội mật viện, cơ quan
nắm quyền quân sự của nhà nước, rõ ràng là trụ cột bảo vệ họ Lê cầm
quyền. Chỉ danh thủ lãnh có khi xuất hiện trong thế đối ứng với “đường
quan,” “trưởng quan,” những chức trách trong các văn thư năm 1478 cho
thấy là những người đứng đầu “các nha môn viên chức trong ngoài,” “các
nha môn quan quân.”
Điều kì lạ là một tổ chức cai trị cùng khắp và quan trọng như vậy
mà không lưu dấu vết gì trong các quy định chức phẩm, quy định hưởng
thụ của đương thời cả. Phan Huy Chú cũng không chừa một dòng nhỏ nào
cho chức thủ lãnh trong phần Quan chức chí của ông dù ông từng khen hết
lời về tổ chức thời Hồng Đức. Vậy thì chỉ có thể hiểu chế độ thủ lãnh là
một tổ chức cấp thời, gán ghép trong quan chế thi hành ở đồng bằng, trung
châu, lấy từ các tập đoàn thiểu số nhỏ len lỏi vào các cơ quan quân sự trung
ương, địa phương giúp rập cho tập đoàn Mường Thái Lam Sơn, tập đoàn
dù là đã vơ vào ban quốc tính cho các họ khác trở thành Lê cũng không
thấy đủ người để tin tưởng mà cai trị trên khu vực to lớn vừa chiếm được
sau chiến thắng 1428.
