Chế độ ngày nay, đặt quan đều là lương ít trật thấp. Số quan đặt ra so với
trước tăng lên rất nhiều, nhưng tiền lương chi tiêu so với xưa cũng vẫn
thế…” Thánh Tông không thấy rõ là đã giải quyết được cho tính toán riêng
mình nhưng quan chức nhận lương ít thì phải lo xoay sở, cũng cho riêng
mình! Những kẻ không biết xoay sở thì nghèo cực như trường hợp Nguyễn
Trực, đỗ khoa thi hội đầu tiên 1442, thuộc viện Hàn lâm của Thánh Tông,
lúc chết chỉ có mấy sào ruộng của vợ!
Lại cũng vẫn do sự phát triển của cung cách lựa người bằng khoa cử
mà số người kém may mắn bị loại ra rất nhiều. Sau khi điều chỉnh từ các
chứng cớ của Toàn thư,
sách Phan Huy Chú, bia Văn miếu Hà Nội, ta thấy
các con số lấy đỗ về sau càng tụt nhiều so với người dự thi: 33 đỗ / 450 thí
sinh năm 1442, 44/1400 (1463), 27/1100 (1466), 55/5000 có hơn (1475),
43/5700 (1514 hay 1516)… Cho dù phải quay về quê cũ, những người
thiếu may mắn cũng không thể trở lại tình trạng sinh hoạt như mọi người
cày cuốc khác. Họ trở nên người “có học,” làm một tầng lớp trí thức hương
thôn, được miễn hay giảm thuế, chen vào lập những quy định hương ước
cho làng xã, đem tham vọng trị nước đã thất bại tập tành cai trị một khu
vực nhỏ bé, cuối cùng gặp dịp trở thành cường hào, hay một thành phần
của tập họp cường hào, một chừng mực nào đó là hình ảnh những lãnh
chúa, hào sĩ xưa, ít quyền lực nhưng nhiều toan tính mưu đồ hơn, ngầm
chứa tính cát cứ cho làng xã để đợi dịp là tập họp liên minh quấy đảo triều
đình.
Trước tất cả những sôi sục xã hội chờ đợi thời cơ như thế, triều đình
Lê trên cao chưa thấy ra thì đã gặp sự tan rã ở chính bản thân tộc đoàn.
Hiến Tông (1461-1504) có ông cha giữ ngôi quá lâu nên lúc cầm quyền thì
đã lớn tuổi, hấp tấp hưởng thụ để chỉ làm vua có bảy năm. Ông vua tiếp
theo lại quá trẻ, chưa kịp qua năm đã chết. Và tiếp theo là những ông vua
Quỷ (Uy Mục 1486-1509), vua Lợn (Tương Dực 1493-1516) đầy tai tiếng
trong sử sách phe nhóm nhưng bản thân cũng không thoát khỏi những o ép
của hoàn cảnh trong một triều đại suy tàn.
