họ Trịnh này còn vướng víu thêm chút liên hệ với các tộc Thái khác trong
vùng. Và cũng có thể hiểu được chuyện một thế hệ sau, Trịnh Tùng kết
thông gia với Đặng Huấn, một người có dáng gốc Tày Nùng mà danh vọng
về sau khiến con cháu tìm cách ghép gia phả với họ Trần, chép sự kiện từ
Toàn thư, lấn ngược lên đến nhóm Trần-làm-vua, đến ông Trần Hưng Đạo,
danh vọng dòng họ càng lúc càng cao sang không gì phá đổ nổi nhờ ông
Đặng Tiến Đông hợp tác với Tây Sơn, dựa vào sự đổi thay triều đại để “đổi
mới” gia phả có ông bạn Ngô Thì Nhậm tán thưởng theo. Một nhân vật đi
theo hầu cận Lê Ninh, gọi lạm là “trung quan,” sau này cũng từng cầm
quân, được trang trọng nhắc khi chết, thế mà chỉ có tên là Đinh Công, “ông
họ Đinh,” một ông chủ mường nào đó!
Người được đưa lên hàng đầu cho cuộc trung hưng cũng không phải
họ Lê chính thống. Sứ giả được cử đi phân trần với quan nhà Minh, bị vặn
vẹo thì mỗi người nói mỗi khác, trừ một điều rõ rệt là có một ông Lê Ninh
nào đó đang ở trong rừng núi Thanh Hoá hay trên xứ Lào xa xôi. Sứ giả
phải dối trá vì hành động theo phe phía không nói làm gì, đến cả người
ngày nay vẫn cứ dễ dàng tin rằng Lê Ninh, người được đưa ra làm chủ cho
công cuộc trùng hưng, chính là con Chiêu Tông, ông vua chính thức bị Mạc
Đăng Dung giết chết, chấm dứt cơ nghiệp của Lê. Người ta không thấy
rằng Chiêu Tông sinh năm 1506 còn Lê Ninh / Trang Tông sinh năm 1515,
nghĩa là vào lúc Chiêu Tông chỉ mới 9 tuổi! Truyền thuyết còn lại về sau là
ông Lê Ninh nghèo khó, vay mượn tứ tung, mang tên Chúa Chổm, và danh
xưng đó được dùng để chỉ những người có nợ khắp nơi. Chúng ta bây giờ
cũng không biết vì sao có sự lựa chọn một người như thế nhưng cũng có
thể hiểu là trong biến loạn, người ta cần một danh nghĩa – nói như trong
Truyện Tàu khi một nhóm người nổi dậy chộp được một anh hoàng phái:
“Quân ta có tên rồi!” Còn giá như có chọn lầm thì quyền lực và thời gian
cũng sẽ tạo được nội dung cho danh nghĩa thiếu sót kia như đã được lịch sử
chứng thực.
Nhóm Lê Trung hưng này chưa ra khỏi Tây Việt thì tuyệt tự (1556),
người ta lại thay thế bằng một dòng khác có vẻ chính thống hơn. Người ta
