tìm được cháu 4 đời ông Lê Trừ, anh của Lê Lợi, để đặt lên ngôi nhưng vấn
đề hoài nghi lại cũng phải đặt ra như trước tuy là ít xác quyết hơn. Lê Lợi
sinh năm 1385, anh ông hẳn phải lớn hơn vài ba tuổi thế mà ông cháu Lê
Bang (Anh Tông) lại sinh năm 1531, cách nhau đến 150 năm thật khó coi là
thuộc đời thứ tư cho được. Vả lại, trên đất Lam Sơn chật chội, đến “công
chúa cũng không có đất cắm dùi” như Lê Thánh Tông đã than thì cháu ông
hoàng đế kia hẳn cũng không sống sang trọng gì hơn ông Chúa Chổm kia,
và cũng không lấy làm lạ là em ông vua mới lại giở trò trộm cắp, giết
người!
Nhưng dù sao thì thế hệ Lam Sơn thứ hai cũng xuất hiện để cho sử
quan khỏi lúng túng khi coi họ Mạc là nguỵ triều mà vẫn phải chép vào sử
vì không biết làm sao bù chỗ trống chính quyền của những năm 1527-1540.
Phe Phù Lê không phải không có người tích cực hơn Nguyễn Kim. Lê Quý
Đôn có ghi thêm ba người họ Trịnh “tôi cũ” cùng lập vua Lê với Nguyễn
Kim. Hãy tưởng tượng hai người họ Trịnh, Trịnh Duy Liêu và Trịnh Viên,
trèo đèo lặn suối hướng về phía nam, đi nhờ thuyền biển Chiêm Thành, hai
năm sau mới tới Yên Kinh thì đủ rõ lòng nhiệt thành của họ như thế nào.
Nguyễn Kim được lợi thế là chọn được một địa điểm xa khuất, mượn vùng
đất Sầm Nứa từng bị Thánh Tông lấn lướt, hẳn còn trống trải quyền lực cụ
thể của vua Lào Sạ Đẩu – P’ot’isarat, nên từ đó ông mới có cơ sở vững
vàng. Nhưng bên trong vùng Thanh Nghệ vẫn có những nhóm chống đối
Mạc độc lập khác, trong đó có thêm những nhóm họ Trịnh, không phải là
không giúp ích gì được vào buổi đầu của Lê Trung hưng. Vì thế ta thấy sử
quan lúng túng phải gán chính nghĩa lãnh đạo cho Nguyễn Kim trong lần
đầu đánh chiếm Nghệ An (1540), Thanh Hoá (1542) thế mà vua ở Tây Đô
lại còn sai Trịnh Công Năng mời Nguyễn Kim “còn ở Ai Lao,” về (1543).
Công khởi đầu đó có phần là của ông này, người chỉ ít lâu sau đã “làm
phản,” bị đánh giết chỉ vì phải chịu ép mình dưới lực lượng của Sầm Nứa
kéo về. Hai người đi cầu Minh đều cùng họ Trịnh không phải là điều ngẫu
nhiên. Và Nguyễn Kim chọn con rể họ Trịnh hẳn không phải là không có lí
do – lí do đi tìm vây cánh ở những nhóm thân tộc gốc Thái Lào trong vùng.
