rộng lớn, một vùng “Đàng Trên” tương xứng với Đàng Trong, Đàng Ngoài,
chứng tỏ trong lần đem số lượng lớn vàng bạc nạp cống Lê (1593) nên khó
cho họ khuất phục Đông Kinh. Cơ sở đó hẳn khiến phát sinh chống đối
ngay năm sau để rồi lên đến mức độ xưng vương của con cháu họ trong thế
kỉ tiếp.
Lại cũng không thể quên vai trò Nguyễn Hoàng như sử quan ghi sự
kiện thoảng qua, có lẽ vì viết dưới quyền hành Trịnh, mà cũng có thể vì ảnh
hưởng bởi bức thư Trịnh Tùng gửi Nguyễn Hoàng: “Đánh thắng rồi mới
thấy Cậu đem quân ra…” Quan biên cương không phải mỗi lúc một về
triều, nhất với tình hình Trịnh muốn đẩy Nguyễn ra xa. Lần độc nhất mà
Hoàng về Thanh Hoá là lúc Trịnh Kiểm đau ốm, có lẽ đủ suy nhược để năm
sau thì chết, nên trước đó đã tính toán đẩy Hoàng càng xa hơn về phía nam.
Nhưng các cống nạp của Thuận Hoá mà sử nhắc vào giai đoạn cuối cho
thấy tính chất quan trọng trong việc chu cấp quân phí cho Thanh Hoá trong
biến loạn có lúc “mất mùa, đói to.” Tiền của là từ nơi Nguyễn Hoàng cai
trị, “thuyền buôn nước ngoài đều tới buôn bán, trao đổi phải giá.” Đó là
chưa nói tới việc giữ an ninh ở vùng phía nam cho Trịnh. Trên nguyên tắc
chính thống, khi Mạc cướp ngôi Lê thì có quyền “cả nước” cho nên các
lãnh chúa địa phương, thổ hào vùng Thuận Quảng thấy ra được cơ hội,
hoặc hùng cứ một phương hoặc nghiêng ngả theo Mạc tuỳ tình thế, trong
đó có người như Hoàng Bôi, giữ đầu nguồn Hải Lăng (1553-1558), tận tình
với Mạc khiến ông nghè Dương Văn An phải vinh danh người đó trong
quyển sách của mình. Quyền hành chuyển đổi đi theo với những bội phản
bên dưới nên nhóm Mĩ Lương từ Trịnh chuyển sang Mạc đã tấn công
Nguyễn Hoàng (1571), thất bại. Và tiếp theo đó là trận chiến thắng Lập
Bạo (1572), viên tướng cũng từ Trịnh đổi hàng ngũ, trận chiến mà sử thần
Nguyễn lấy đó làm chứng cớ có thần thánh giúp nghiệp chúa lâu dài. Cả
đến khi Trịnh Tùng đánh đuổi Mạc ra khỏi Đông Kinh thì sự thành công
vẫn còn là bấp bênh nếu không có Nguyễn Hoàng hiện diện trên khắp các
chiến trường, chống chúa Bầu, chống dư đảng Mạc… Quân phương Nam
trên vùng hạ du với toán thuỷ quân hùng mạnh, với “hoả khí và súng lớn
