Đăng Dung tuy không hẳn “trói mình, xưng tội ở ải Nam Quan” như các
ngoại sử phù Lê tô vẽ nhưng đúng là đã nhún mình cống tượng vàng, cắt
đất, ngóng chờ chức Quốc vương mà chỉ được thành Đô thống sứ cho con
cháu. Lê trên đất Thanh Hoá xa cũng len lỏi chịu tra vặn chấp nhận, đến lúc
toàn thắng lại cũng phải chịu vác thân đi cho người ta khám, chịu cống
người vàng, phẩm vật vàng bạc, tưởng là khoe kì vật trong xứ, thật ra lại bị
chê, bảo đưa vàng bạc nguyên chất cho tiện hơn (1716)! Không còn thác cớ
ngã ngựa đau chân để khỏi lạy chiếu Thiên tử mà sứ giả không có ý kiến gì,
bây giờ vua quan Việt chỉ còn tranh luận phải lạy như thế nào mà thôi
(1719).
Sự lấn lướt có thể nằm ngay trong sự tăng cường tính chất quyền
bính chuyên chế ở Trung Hoa do việc quân Mông Cổ mang tinh thần của
chính sách ngoại trị áp dụng trên đất Trung Nguyên, và rồi được Minh thu
nhận, tiếp tục đem ra ứng phó với các phiên thuộc. Nhưng đằng khác như
đã nói, thật ngược đời, sự quỵ luỵ của phiên thần lại không phải chỉ bởi mối
đe dọa của quân lực mà còn là từ sự thuần thục trong lối tiếp nhận văn hoá
Trung Nguyên. Đặt mình vào trong văn chương kinh sách, Nguyễn Trãi
trầm bổng nghênh ngang trong Cáo bình Ngô nhưng lại rền rĩ hạ mình
trong các Biểu cầu phong, chấp nhận ra lời trong tiềm thức về sự “nội
thuộc” khi nói về thời bị trị (giống Ngô Thì Sĩ ở thế kỉ XVIII,) và Ngô Sĩ
Liên thì cho rằng chỉ có Thiên tử (Trung Quốc) mới đủ tư cách làm lễ tế
Giao. Lê Thánh Tông còn cứng rắn với tư thế quyền uy thực sự ở địa
phương của mình nhưng với các ông “thiên tử” về sau cần phải đi cầu luỵ
người ngoài thì loại văn chương tụng tán học được lại có dịp cho các văn
thần dưới tay tô chuốc – loại văn chương, có khuất lấp một lúc trong tình
thế khác nhưng vẫn thấm đậm tính “truyền thống” như đã thấy trong loại
tụng ca gần đây mà nổi bật là bài thơ ca ngợi Xít-ta-lin. Và từ lối mòn kinh
sách đó đã khiến hình thành tự nhiên một “tâm thức phiên thuộc” không
còn gây thắc mắc. Từ đây, cách đối phó của Đại Việt với Trung Quốc chỉ là
sự luồn lách tình thế mang tính cơ hội, thể hiện ngay trong cuộc sống nhẫn
nhục hàng ngày của dân chúng: “một câu nhịn là chín câu lành,” còn sự tự
