tượng đồng Nguyễn Ư Dĩ lưu giữ ở làng Trà Liên, trên vùng Ái Tử trong
lúc ông chúa mở nghiệp thì mất cả tên trên đường phố, trường học! Thế
giới mới của Nguyễn Hoàng mở rộng hơn với những khu vực giao tiếp với
bên ngoài như trường hợp thi hành mĩ nhân kế, sử dụng người thiếp họ Ngô
của chợ Thế Lại (Huế nay) với nhà cửa chen chúc, giao thông tiện lợi, buôn
bán sang cả, sinh hoạt nhộn nhịp được Dương Văn An tả rất kĩ. Ở một nơi
như thế thì hẳn phải bị chê có “thói tục sông Giang, sông Hán” nhưng đó
cũng là những hành động không ràng buộc, vượt ngoài khuôn khổ bình
thường của một nơi “thu hút bán buôn, đón khách giàu sang.” Với tình hình
đó mà từ năm 1585 Nguyễn Phúc Nguyên, con chúa, đã phải đánh dẹp giặc
biển bên ngoài cửa Việt.
Phần đất gần phía nam đèo Hải Vân không phải chỉ là nơi làm đà
bước tới xa hơn cho họ Nguyễn (Phú Yên 1611, Khánh Hoà 1653) mà
trong một thời gian rất lâu, còn là hậu cứ về kinh tế tài chính và cả về văn
hoá của họ nữa. Đất Quảng Nam của nhiều thế hệ kinh đô Chàm đã được
Nguyễn Hoàng tới thăm sau khi từ Đông Kinh trở về, rồi đặt trấn dinh nơi
này, xây kho tàng chứa lương thực, chuẩn bị cho bước đường tiếp với sự
nghiệp người con thứ, may mắn còn sót lại khi những người anh phải chôn
vùi thân xác hoặc nép mình khuất lấp trên đất Trịnh vì tình thế luân lạc của
cha. Cái mới bên ngoài đó không làm mất sự chìm lắng bên trong của thói
tục bản thổ nên rõ ràng là trong hành động, Nguyễn Hoàng đã thấy phải
kêu cầu đến thần linh địa phương. Bà Chúa Xứ mặc áo xanh / áo đỏ quần
xanh, giúp ông chống giặc, vọng tưởng tư thế chân chúa ở đất lạ nên lo xây
chùa, chuyển đổi tâm lí ghét sư sãi xưa. Một ông Thiên Vương mới thay
thế cho hình ảnh một deva-raja trong quá khứ với tập họp người năng động
hơn trong tình thế phát triển dồn dập của thế giới. Như mọi trường hợp
đương nhiên đều trở thành bình thường, Nguyễn Hoàng không ý thức được
sự quý giá của tính chất độc lập đó cho đến khi trở lại Đông Kinh năm
1593, phải chịu đựng 8 năm dưới quyền sai phái của kẻ khác, thấy công
trung hưng nghiệp đế của cha mình lại đứng sau người nối tiếp – vào hàng
cháu, để ông nhận ra rằng tương lai của ông không phải ở đất Bắc nữa. Cho
