phái. Con và cháu Nguyễn Hoàng sau thời gian thử thách, được tham dự
triều chính Trịnh (1631) và cũng khiến các quan kinh sợ như ai!
Cuộc chuyển quân năm 1620 của Trịnh đến sát biên giới không
nhận được nội ứng nhưng là khởi đầu cho cuộc chiến 1627 có vua Lê được
Trịnh Tráng mang theo lấy chính nghĩa. Trịnh phải rút quân nhưng cuộc
chiến đã khiến cho Nguyễn thấy phải lo đề phòng gắt gao hơn. Năm 1630
họ cho quân chiếm vùng Nam Bố Chính, lấy sông Gianh làm biên giới
thiên nhiên để đẩy khu vực phòng vệ xa thêm về phía bắc. Bên trong, họ
theo lời Đào Duy Từ (1572-1634, giúp Nguyễn 1627) xây luỹ Trường Dục
1630 từ nguồn đến biển Nhật Lệ, và xây một loạt luỹ tiếp theo (luỹ Trường
Sa 1633 phụ thêm phía biển, lũy An Náu 1661, luỹ Trấn Ninh 1662), các
luỹ có cái dài hơn mười cây số, liên hoàn làm thế chận đứng quân địch từ
ngoài cõi. Trận chiến 1634 lại cũng có nguyên cớ nội ứng khích động từ
trong họ Nguyễn, lần này là Nguyễn Phúc Anh. Và chắc cũng do Trịnh
Tráng “hỏi việc phiên trấn” từ Vũ Chân, Hiến sát sứ Thuận Hoá trốn về
Bắc năm 1631. Chưa kể trường hợp Tống Phúc Thông, cha Tống Thị, thấy
con rể chết, tan mộng làm cha vợ Chúa, nôn nóng không kịp thấy con gái
quyến rũ ông chúa tiếp theo nên vội bỏ trốn về Bắc (1632). Hai lần tấn
công tiếp 1643, 1648 (có Tống Thị trong vương phủ Nguyễn xúi giục)
không giúp được Trịnh chiếm lại Nam Bố Chính mà lại còn bị Nguyễn
phản công, bắt 3000 tù binh sử dụng vào việc khai thác vùng đất chiếm
được, tạo thêm của cải và cả nhân lực cho các trận chiến sau. Thế là có
chiến dịch 1655 đưa quân Nguyễn đánh chiếm 7 huyện phía nam sông
Lam.
Có vẻ như Trịnh vào giai đoạn các Chúa đầu đã không mang cải
cách gì mới cho đất Bắc. Họ có sẵn nền tảng cai trị từ Lê Thánh Tông mà
Mạc cũng không rời bỏ nên có đà để tiếp tục chống đỡ cho chính quyền
trong tình thế mới. Bản tâu 1612 cho Trịnh Tùng về việc quan lại hà khắc,
vẫn nói đến 13 đạo thừa tuyên. Ông vua Lê ngồi đó tuy thất thế nhưng vẫn
được phong An Nam Quốc vương (Minh 1646, Thanh 1667) để giữ nền
tảng cũ. Hệ thống quan lại địa phương của Mạc chỉ cần trở-cờ là thành
