quan thời Trung hưng miễn là không rủi ro đi theo các cuộc hưng khởi bất
thường của chúa cũ. Họ sẽ yên tâm trong chức vụ cho đến năm 1660, lúc
buộc lập sổ lí lịch cho các quan nhưng đến năm này thì đã qua một, hai thế
hệ khác rồi. Sử quan Nguyễn tuy ở vào thế đối địch nhưng nhận xét cũng
không xa sự thật: “Sở dĩ họ Trịnh còn có thể cai trị được nước là nhờ các sĩ
phu vui lòng giúp đỡ đấy thôi…” Thói quen phục vụ lâu ngày trở thành nề
nếp khiến lại nảy sinh những hiện tượng có vẻ bất thường đến lạ lùng:
Đặng Chất (1622-1683), sau khi làm Tham trấn Cao Bằng, về Kinh (1677)
coi cơ Tả Khuông đã vay 2000 quan để sắm khí giới, đến lúc chết đi, con
cháu phải trả 3, 4 năm mới dứt nợ! Lúc này không còn là thời kì có lãnh địa
riêng như Lí, Trần nữa, và tất nhiên là việc bỏ tiền túi ra làm việc cho Chúa
cũng có thể vì nhắm vào lợi ích riêng như trường hợp ở thế kỉ sau, Phạm
Đình Trọng thù Nguyễn Hữu Cầu, Hoàng Ngũ Phúc nghe lời xúi của
thương nhân Thanh, nhưng sự đầu tư vô vọng như của Đặng Chất đã tỏ rõ
một tinh thần phục vụ vì người trên đến mức độ bất thường.
Tuy nhiên hệ thống quan chức ấy cũng không có thực tài nhiều, có
khi họ phải luồn lách chọn lựa trong tình thế lưỡng đầu giữa tiếng khen chê
khó tránh. Vũ Duy Chí (1604-1678), là chân lại thuộc mà lên đến Tể tướng
nhờ dựa thế làm tay chân chúa Trịnh (Tạc) để giữ quyền bính nhưng lại hơi
nghiêng một chút về Lê để được tiếng khen về danh giáo, trung với Lê!
Kiến thức trường ốc không nhiều, thêm với ý thức nịnh bợ từ quan niệm
bùa chú nên có người chuyển các biến cố lạ thành lời tán tụng: thấy mưa
đen (chắc là từ bụi than đá,) mưa cát vàng liền lên tiếng về mưa gạo, mưa
vàng! Chỉ thấy những nguyên tắc bình trị cổ điển được nhắc đi nhắc lại
theo kiểu đánh tiếng hiện diện với Chúa, với đời. Có thay đổi thì hình như
lại theo hướng dễ dãi hơn: Năm 1664, Phạm Công Trứ đề nghị làm sổ bộ
mới, theo kiểu làm một lần,
“sinh không tính, chết không trừ” mà mãi đến
năm năm sau, năm 1669 mới xong! – Ông Tham tụng này có con thăng
chức bị triều đình bác, thế mà Trịnh Tạc bênh, hạ một lúc bốn ông Thượng
thư, ba ông Ngự sử, hèn gì ông ta chẳng viết sử đặt thêm một mục Trịnh
chúa dài dòng phía dưới vua Lê. Và hành động tâu xin (1666) tuyên dương
