13 người tử tiết chống đối Mạc khi xưa, vừa có tác dụng phô trương danh
giáo với Lê mà cũng là thực tế ủng hộ “chính nghĩa” cho Trịnh của ông.
Tuy nhiên dù phải ở thế chống đỡ nhiều phía, họ Trịnh nương vào danh
nghĩa nhà Lê cũng cai trị được một vùng sung túc, đông dân để thành sức
mạnh chính trong vùng. Trịnh Tráng nhân dịp sứ Minh sang (1630) đã dàn
bày thuyền ghe, voi ngựa để khoe binh lực, lại nhân lúc Minh suy yếu vừa
mua chuộc vừa đem quân ra biên giới lấn chiếm (1647). Tuy gặp sự cản trở
của quân Thanh nhưng hẳn cũng có tác dụng trong việc lấy được chức
phong An Nam Phó quốc vương (1651) của vua quan nhà Minh thấy 160
000 quân Việt dàn ra, theo chứng cớ của thương nhân Marini hiện diện ở
Đàng Ngoài lúc ấy.
Khung trời khác Trung Hoa trong chiến tranh
Sự xung đột Trịnh Nguyễn lại đậm màu máu lửa vì thời đại trọng
thương của Âu Châu đã lan đến phương Đông thêm với những lực lượng
mới. Như đã nói, việc buôn bán của Bồ, đặt căn cứ ở Macao mua chuộc từ
quan lại Trung Quốc (1563), giúp Nguyễn trang bị súng ống, cho nên trên
luỹ Trường Dục “mỗi trượng đặt một khẩu súng quá sơn (
phá sơn?
máy
bắn đá?), cách ba bốn trượng lập một pháo đài, đặt một khẩu súng lớn / đại
bác” thuộc đội Pháo tượng trông coi. Người Bồ còn vướng một ít vào tinh
thần chiến tranh tôn giáo của châu Âu nên dấu vết của họ thường là xuất
hiện theo với vai trò của các giáo sĩ, trong trường hợp này là giáo sĩ dòng
Tên – được nhắc nhiều qua các nghiên cứu ngày nay. Chính một giáo sĩ
dòng Tên, Cristophoro Borri đã ở Đàng Trong từ 1618-1622 và để lại một
tập kí sự đầu tiên về xứ này trong đó ông đề nghị cả việc hoạch định chống
đối người Hà Lan. Giáo đoàn dòng Tên cũng thành lập ở Đàng Trong
(1615) trước Đàng Ngoài (1626) mà nhân vật danh tiếng Alexandre de
Rhodes, người đã dựa vào những công trình của người trước, dùng mẫu tự
