La Tinh để phiên âm tiếng Việt, còn để lại một quyển Lịch sử Đàng Ngoài
(1651), quyển từ điển Việt Bồ La (1651) đầu tiên về thứ chữ mới này, đặt
căn cứ điển chế cho những tiếp nối về sau. Còn người bản xứ cải giáo
đương thời thì có người đã nắm vững lối chữ này trong những bản văn dài
hơi, như của Igesico Văn Tín (thư 12-9-1659,) Bento Thiện (thư 25-12-
1659 và tập sách về lịch sử nước Việt).
Người Hà Lan đến sau, tất nhiên phải cạnh tranh với người Bồ,
nhưng họ tổ chức có quy củ to lớn hơn theo với sự thành lập Công ti Đông
Ấn Hà Lan (VOC, 1602). Họ mở thương điếm ở Hội An 1636, rồi tiếp theo
mở ở Phố Hiến (Hải Dương) 1637. Đúng ra thì họ vẫn có những giao tiếp
ngay với chúa Nguyễn (chúa Thượng Nguyễn Phúc Lan) như văn thư của
Công ti các năm 1633, 1636 còn giữ lại nhưng vì những mâu thuẫn với
thương nhân Bồ mà họ phải xung đột lớn với Nguyễn, cùng lúc với sự mời
gọi hứa hẹn của Trịnh. Thư Trịnh Tráng gửi cho Toàn quyền Batavia (1637)
kêu gọi Hà Lan giúp tàu thuyền, binh lính, súng ống đánh chiếm Đàng
Trong để chia xẻ quyền lợi nơi đó. Hà Lan cũng nhận có xung đột với Đàng
Trong vì mất tàu, vì người bị cầm tù vào các năm 1641-43. Họ không phối
hợp được với quân Trịnh trong chiến dịch 1643 nên Trịnh phải lui quân, và
Hà Lan thì phải thảm bại trước thuỷ quân của Thế tử Nguyễn Phúc Tần.
Nói chung, lực lượng quân Trịnh tất nhiên là hùng hậu hơn Nguyễn vì có cả
một vùng đông dân, sung túc như Ch. Borri cũng nhận ra nhưng họ phải đi
đánh xa trong lúc còn nhiều vấn đề nội bộ, biên giới phía bắc chưa giải
quyết xong như đã nói.
Sự hiện diện của người Âu tuy ít nhưng cũng hé mở cho các chúa
thấy một chân trời khác với khung cảnh kinh sách quen thuộc của Thiên
triều phương Bắc. Không có gì ghi lại rõ rệt nhưng cứ thấy thái độ vồ vập
của các chúa, của các quan triều trước các tặng phẩm mà nhà buôn, giáo sĩ
dâng nạp thì ta cũng hiểu được sự thích thú của họ với những ước vọng lớn
mở ra trước mắt. Trịnh Tráng không có gì xuất sắc trong nội trị nhưng với
các tặng phẩm bao hàm tính chất so sánh như của Alex. de Rhodes đưa đến
(đồng hồ quả lắc, đồng hồ cát, sách khoa học chữ Hán) sao chúng không có
