nên chuyến về Nam năm 1600 là thời điểm của một ông quan trấn thủ trở
thành kẻ mở đường cho một triều đại Việt Nam.
Trịnh đã không dẹp được họ Mạc, họ Vũ thì cũng không muốn gây
rối với phương Nam. Trịnh Tùng chỉ gởi thư an ủi vớt vát, chịu nhận người
con và cháu Nguyễn Hoàng ở lại dưới tay mình, nhận làm thông gia với
ông cậu đó cho yên một bề. Nhưng đám văn nhân được tuyển qua các kì thi
Hội, kể cả nhóm quay đầu từ Mạc, thấy có dịp để lên tiếng chen vào chính
sự, phù trợ họ Trịnh, liền nhắc nhở Chúa mở rộng quyền uy (1610): “Thái
Nguyên, Lạng Sơn, Thuận Hoá, Quảng Nam vốn là bờ cõi của Tiên
vương… nếu không xử trí, sợ thành mối lo sau này.” Đúng là quan văn nên
chỉ thấy “tướng (Trịnh) đông như mây vần… ngựa uống thì nước sông cạn,
mài dao thì đá núi lở…” nhưng Trịnh Tùng nắm thực tế, thấy rõ là chỉ đủ
khả năng hướng về phía bắc mà thôi. Bên trong, như lời tâu 1612: “Kẻ thừa
hành… coi một huyện thì làm khổ dân một huyện, coi một xã thì làm khổ
dân một xã… trong nước con trai không có áo, con gái không có váy…”
Cho nên chuyện chinh Nam lại phải đợi qua thời gian kềm hãm được một
chừng mực các lực lượng chống đối khác, khi thấy dấu hiệu rạn nứt từ phía
Nguyễn để phát sinh những cuộc điều quân dè dặt. Và rồi cũng như những
chuyện khác thường thấy ở đời, chiến tranh thúc đẩy chiến tranh cho đến
khi nhận ra không thể tiếp tục được nữa, hai bên mới chịu dừng tay.
Khởi đầu, Nguyễn cũng như Trịnh, tuy cầm đầu một vùng lãnh thổ
mà ý thức tranh chấp nhỏ bé trong gia đình đã không theo kịp tình thế lớn
rộng. Nguyễn Phúc Nguyên nối nghiệp cha, không ngăn được hai người em
thông đồng với phương Bắc. Ở đây chắc cũng có bàn tay của Ngọc Tú
(chết 1631), cô em làm vợ Trịnh Tráng. Sau này thấy bà ta xin lãnh về Bắc
các cháu con những người em phản nghịch – và có lúc bà cũng có thông tin
kín với chức quyền Nam. Những thế hệ tiếp sau vẫn có người trong họ chúa
giành ngôi, không nề hà cả việc liên minh với Trịnh như một cách nhìn
thân thuộc về phía khác. Cho nên mối liên hệ thân tộc có lúc được cả
những nhân vật của hai họ coi như vượt trên cả tính cách thù nghịch phe
