được. Ít ra thì các lệ, lệnh lưu truyền đã cho thấy tính chất cai trị mang tính
Gia đình Lớn đã có truyền thống từ lâu, và đến lúc này vẫn còn được bám
sát khai thác. Vào dịp sinh nhật, giỗ chạp… của vua, chúa thì dân chúng
(qua xã nạp lên huyện) phải cung đốn theo tiêu chuẩn tiền bạc rành rẽ với
cấp bậc lớn nhỏ. Mỗi năm hai kì, lễ Thường tiên / Nếm trước là dấu hiệu
lưu lại của ông chủ đất hưởng lộc cây trái đầu tiên: “trái chiếng” (chính).
Cả nội cung, triều đình cũng hưởng theo đó với tên các lễ mà bây giờ
không còn thích nghĩa được: lễ Biểu bài, Cẩn tiến, lễ Dựng bài gỗ… Ấy thế
mà người ta còn nói rằng phải quy định cho có phép tắc chứ trước đó
(1660) thì quan thu tiền vô tội vạ, nói tốt là “tuỳ hỉ,” gọi là lễ Biểu tâm!
Quan nhậm chức có lễ Tạ ơn (Chúa), không nạp là phạm tội “bất kính,”
chức vụ phải thu hồi. Về lại Kinh thì nạp tiền Lễ đài “đảm lễ,” nhận việc /
nhận ấn cũng có lễ nạp, chi phí đó hẳn là lấy từ dân chúng vì quan đến
nhiệm sở thì cấp dưới phải nạp lễ mừng. Có lễ Phụng lệnh Báo bẩm phải
nộp bò, tổ chức thi hương cũng nạp tiền, chưa kể tiền cho lễ tế thần kì trong
vùng, trong làng xã… Phan Huy Chú còn ghi nhiều bằng chứng hơn. Lê
Quý Đôn vào Đàng Trong kêu rêu về việc chức quyền ở đấy bóc lột dân
quá mức mà không nhìn lại xứ sở của ông.
Với tình trạng như thế dễ dẫn đến thắc mắc: Dân chúng lấy đâu ra
tiền để nạp lên trên? Tiếng kêu than thì có lúc cũng vọng lên triều đình qua
các ông quan lấy kinh sách ra đưa lời dạy dỗ người cầm đầu, chỉ trích thói
nhũng nhiễu của người thừa hành mà không thấy khủng hoảng là ở ngay tổ
chức, chế độ. Người ta chỉ có thể đưa ra biện pháp răn đe, trừng trị các
trường hợp lộ liễu mà thôi. Và cũng có thể thi hành những biện pháp thoả
hợp ngầm nhận với nhau. Triều đình không đủ khả năng thu thuế như ý
muốn vì dân trốn lánh “oán than” nên đặt hạng ngạch cho cao rồi chỉ lấy
bảy phần mười gọi là “để tỏ lòng thương dân” (1625), đến lúc khó thu hơn,
lại chỉ lấy một nửa (1645)! Và lâu lâu lại có màn tha thuế, tha truy thu khi
biết chắc không thể thu được. Thuế thu ít vì ruộng công bị dân ẩn lậu
nhưng lại ra lệnh cấm tố cáo (1688), đó hẳn cũng là một biện pháp thư giãn
cho dân có phần sở hữu cụ thể mà nạp thuế, cung ứng quan dịch. Làng xã
