tuyệt tự của nhà hào phú họ Lê làng Vân Cát, huyện Thiên Bản (Nam
Định), có kèm theo người con gái yểu tướng, không hiểu vì các nguyên
nhân nào đã được đưa đẩy lên thành quái thần (Liễu Hạnh), càng lúc càng
vươn xa tầm quyền lực siêu nhiên khiến bản giao ước được ghi lại trên các
tấm thẻ đồng và được viên Huấn đạo địa phương Nguyễn Quốc Trinh
phóng bút (1623); tập “Ngọc sách” đó được tìm thấy năm 1939 nơi vùng
trú sở thứ hai của thần ở đền Sòng Thanh Hoá.
Người ta lập hậu để lấy tiền nạp phạt quan trên, lập hậu để xây dựng
đình chùa, để làm việc công ích… Làng “mời” người có tiền của đến lập
hậu, không chỉ là công dân trong làng mà là người ngoài, người ở tầng lớp
trên vốn đã thâu tóm ruộng đất qua chức phận, quyền lực: Thái giám, cung
tần… Thái giám nhiều quyền uy, nhiều về số lượng trong đời Lê Trịnh,
cung tần cũng nhiều hơn đời trước vì đất nước có vua lẫn chúa, dưới ý thức
hệ mới lại không thể trông coi ruộng đất như thời Lí Trần. Những người
này phải lo lắng cho “đời sau” của mình, hơn cả những người thường khác
trong ý định lập hậu: Thái giám vốn không thể có con, cung tần vò võ côi
cút cũng không hơn gì thái giám. Chưa kể rằng thời thế mới đã đem lại một
tôn giáo khác gợi sự an bình cho đời sau, cõi khác: Quan lớn chịu cải giáo
trước khi chết, phi tần cao cấp có bà Madalena thứ phi của Trịnh Tùng,
giống như bà Maria (1625), vợ thứ Nguyễn Hoàng ở Thuận Hoá. Vô vàn cớ
để lập hậu (thần hay Phật) đã làm đậm thêm nếp sinh hoạt nối kết thực tế
trần tục với cõi vô hình. Chính từ khả năng tự túc thờ cúng này mà sinh
hoạt điện phủ
đã vượt lên trên khuôn viên gia đình, làng xóm, địa phương,
được khởi sắc thêm với các ông thần nho phát sinh từ sự rối loạn của chế
độ lưỡng đầu Trịnh Lê, đến độ tách rời riêng thành một “đạo”: đạo Nội.
Các ông quan bị thất sủng đó, len vào hệ thống điện phủ, không những làm
đối trọng cho tính chất nữ nơi này mà có khi còn trên đà lấn lướt nữa. Cho
nên có thể nói là đến lúc này, qua sự phối hợp trên đất trung châu, tập họp
Mường Thái Lam Sơn đã đem đến cho đất Việt một hệ thống văn hoá
tương đối chặt chịa, xuyên suốt: Một triều đại có tông phả cho vua, cho
nước mang tính lí trí của truyền thống tổ chức xã hội Nho Giáo, một phức
