nên tuy quân đó được gọi là quân Tam phủ (của Thanh Hoá) nhưng nói
chung thì lính Thanh, Nghệ vẫn là cùng một hệ thống binh dịch và quyền
lợi. Với thành phần, công dụng riêng biệt như thế thì dưới mắt người ngoại
quốc, loại Ưu binh “xấc xược” này trông như một đoàn quân chiếm đóng
thật không sai.
Tất nhiên trong tình trạng mở rộng khu vực quản lí thì thành phần
lính đó không đủ cho sử dụng nên phải tuyển thêm người trung châu theo
nhu cầu cấp thời, được gọi là lính Tứ trấn của bốn trấn chung quanh kinh
đô. Lúc cần thì nhà nước tuyển mộ, hết việc thì cho về làm ruộng (trường
hợp đánh Cao Bằng 1664, sau khi đánh bắt Nguyễn Hữu Cầu, Nguyễn
Danh Phương 1753). Họ như là một loại lính trừ bị so với Ưu binh là lính
hiện dịch. Quy định có sẵn cho nên sau chiến dịch 1672, việc giải tán lính
Tứ trấn đã không xảy ra biến cố gì. Nhưng với thời bình thì thành phần lính
Thanh Nghệ kia là dư thừa thấy rõ. Sử quan Trịnh Lê cố lấp liếm sự việc
Ưu binh nổi loạn năm 1674, và cả sử quan Nguyễn cũng không nhiều lời.
Chúng ta chỉ biết đại khái “Ưu binh Thanh Nghệ cậy có công lao, sinh ra
kiêu ngạo phóng túng, (Bồi tụng Nguyễn) Quốc Trinh, (Tham tụng Phạm)
Công Trứ bàn cách kìm hãm ức chế bớt đi, vì thế binh lính không bằng
lòng.” Thế là họ đón đường giết Quốc Trinh, kéo nhau phá nhà Công Trứ.
Công việc trừng trị của Trịnh Tạc cho ta thấy phía Chúa không có đường
lối đối phó nào ngoài cách phủ dụ bằng tiền bạc với lính, nhẹ tay với quan
triều, như e sợ sự liên kết của hai tập đoàn này. Còn về phía binh lính thì sự
phản kháng cũng chỉ mang dấu vết ô hợp, chưa đủ là mối lo sụp đổ quyền
bính.
Tuy nhiên sự việc cũng khiến chúa Trịnh thấy phải cải cách quân
đội, một mặt để chia bớt trách nhiệm của Ưu binh mà cũng là bớt áp lực từ
phía này trong lúc vẫn phải giữ sự ưu đãi dành cho họ. Trịnh Cương ra quy
định (1721) lính Tứ trấn cũng là một thành phần hiện dịch như Ưu binh. Sự
lựa chọn đỡ đè nặng một phía hơn: Dân ở bốn trấn vốn chỉ chịu 1 lính cho 5
đinh, nhờ thế mà Thanh Nghệ cũng được hưởng phân suất đó thay vì lấy 1
lính từ 3 đinh như trước. Tuy nhiên Ưu binh vẫn lãnh lương nhiều hơn lính
