mới, ví dụ thuế muối thì muốn có giấy phép kinh doanh, ngoài lễ vật trọng
hậu cho người nhà nước / “giám đương,” còn phải có lễ vật dâng lên chúa.
Cho nên không lấy làm lạ là Lê Quý Đôn lấy tiền thu được trong kì thanh
tra ở Thanh Hoá (1771), cũng như từng lấy tiền nạp kiện của dân chúng
đem cung đốn cho Trịnh Sâm để tiến thân (“người làm quan không có
lương bổng thường xuyên, bổng lộc phải trông vào việc kiện tụng,” Cương
mục 1746) – ông Lê chỉ khôn ngoan hơn người khác, hơn những kẻ vì giữ
riêng cho mình nên gặp tai vạ khủng khiếp mà thôi.
Tình trạng bất lực trong quản lí thấy rõ ở những lệnh trái ngược
nhau như nhận định 1723 về việc thi hành “bình lệ” mà còn phải nạp
“(thuế/tiền) ngoại ngạch, khoa điều, sai phái nặng gấp hai thuế chính
ngạch.” Xác nhận (1729) “dân nghèo phiêu lưu ngày càng khốn khó” thế
mà “hộ trú ngụ thì nhà cửa vững vàng… bọn tạp lưu thì của cải đầy đủ…”
Nhưng cải cách thì lại gây ra xáo trộn mới khiến phải huỷ bỏ (lệnh 3 năm
làm sổ đinh một lần 1722 lại trở về với quy định 12 năm một lần 1730), hay
phải có những biện pháp xoa dịu. Đánh thuế đồng và muối (1720), thuế
buôn, lấy 1/40 giá trị hàng chở trên thuyền qua lại sở tuần ti (1723). Thế rồi
thuế thổ sản phải bãi bỏ (1732) vì người nộp thuế sơn chặt cây, người nạp
vải lụa ngừng dệt, người khai thác gỗ, tre bỏ nghề, người bị thu thuế mật
không chịu trồng mía; vì thuế bông thuế chè mà vườn tược bỏ hoang…
Nhân vật được sử quan cho là chính yếu trong các cải cách về thuế khoá,
thi cử, chấn chỉnh quan trường, cả đến việc đề nghị phê phán quan cai trị…
từ khi Trịnh Cương lên là Nguyễn Công Hãng – Lê Anh Tuấn ở mức độ
cũng quan trọng nhưng có vẻ thấp hơn. Thế mà sau những cải cách, sử
quan lại cho rằng “Nguyễn Công Hãng thay đổi phép tắc, chỉ chăm làm
những việc phiền phức, dân phiêu tán có đến 527 làng… nhiều người oán
ghét”. Không phải chỉ có quan chức mà cả sĩ tử, học trò (1728). Cho nên
ông bị giết (1732) không phải chỉ vì tội nói xấu, ngăn trở Trịnh Giang lên
ngôi chúa lúc trước mà vì tội để mả phát vượng khí, có nghĩa là tội từ
những lời xúc xiểm của kẻ thù lúc các chính sách cai trị đã hết tác dụng, bắt
đầu gây ra khủng hoảng mới. Hai năm sau, Lê Anh Tuấn bị giết tiếp hẳn
