lấy cớ dân Gia Miêu Ngoại trang, vẫn không phải là chính dòng Nguyễn
chúa. Con rể Đào Duy Từ cũng mang chữ lót hệ tính, không phải dân Tống
Sơn mà chỉ là Thanh Hoá nói chung, chưa kể là di cư từ trước, hẳn vì lẽ đó
mà con cháu không nổi bật như của dòng Nguyễn Hữu Dật nổi danh đồng
thời.
Vòng tay họ Nguyễn rộng ra, thu tóm những họ khác như sẽ thấy rất
nhiều về sau, mà khuất lấp, nếu ta không tò mò để ý: Nguyễn Cư Trinh vốn
họ Trịnh, chắc tiên tổ tuy cũng là đi theo từ đất Thanh Hoá nhưng lại lận
đận với cái họ Trịnh thù nghịch, khiến ông cùng với ông bác, Nguyễn Đăng
Thịnh, rõ ràng chỉ nổi lên nhờ ông cha chuyển sang họ Nguyễn! Thế rồi từ
sự đồng tộc của tập đoàn chung văn hoá lại lan thêm qua những tộc đoàn
văn hoá khác với những chứng tích muộn màng nhưng làm bằng cớ cho các
sự kiện khuất lấp về trước. Phe Nguyễn Ánh, trong cuộc tranh chiến với
Tây Sơn có người Miên làm sai dịch trong làng, trở thành tướng trấn thủ Bà
Rịa (1795): Nguyễn Văn Tồn. Những người quản lí nhóm Chàm Bình
Thuận với các tên được phiên âm là Môn-lai-phù-tử, Thôn-ba-hú (Thuận
Thành Vương của Nguyễn 1764), Bô-kha-đáo lại mang họ Nguyễn, chỉ dấu
của dòng Kinh Cựu về sau. Có “thổ nhân” xứ Vĩnh Long Sa Đec, bắt cóc
người bỏ vào bao bố, đòi tiền chuộc, gây nên cả một phong trào ăn cướp
thành “giặc Du bao,” người đó cũng mang họ Nguyễn Văn, Nguyễn Văn
Ngữ! Tất cả hình như mở đường (hay nằm trong dòng) Nguyễn-Văn đầy
dẫy thời bây giờ. Một họ tôn quý, riêng lẻ như thế đã trở thành một họ bình
dân, của quần chúng, là kết quả của một giai đoạn xáo trộn ở một vùng đất
tứ chiếng đòi hỏi sự thoả hợp quyền lực kể cả từ những người có ưu thế.
Nhóm người khởi đầu nhỏ bé đó tuy rằng sẽ lập thành một nước từ
một tập thể dân có sẵn, một hệ thống điều hành đã thành nếp một chừng
mực nhưng các yếu tố đó cũng không đủ để đi đến thành công nếu tập đoàn
họ Nguyễn không điều hành xứ sở họ có dưới tay – và phát triển ra, bằng
một ý chí kiên quyết thấy rõ, từ những người cầm đầu đến tay chân thân
thuộc. Tướng như Nguyễn Hữu Tiến, chức vụ mới là Đội trưởng mà luyện
tập quân lính thấy không theo lệnh liền chém người cầm đầu. Còn chúa Sãi
