đạc ruộng năm 1618 là chuyện tịch thu ruộng tư làm ruộng công để thu
thuế, phân chia cho quan, dân để nắm người, chứng cớ rõ ràng muộn màng
là chuyện lấy ruộng tư làm ruộng công ở Bình Định dưới thời Minh Mạng
mà vào những năm 1950 nhiều người sống ở thành phố đã tưởng đó là một
cuộc cải cách ruộng đất, lấy của nhà giàu chia cho người nghèo, đang diễn
ra trên vùng bưng biền mơ ước. Việc “đo ruộng dân để định tô thuế” năm
1669 được nói rõ hơn, là “đạc những ruộng thực canh làm ruộng công…
(vì) dân gian nhiều người chiếm canh ruộng lậu mà không chịu nộp thuế.”
Đánh thuế trên ruộng đất cày cấy thì có mẫu hình lấy từ đất Đàng
Ngoài nhưng họ Nguyễn còn có dưới tay một tập họp hỗn độn dân chúng
khác chủng loại, khác nguồn gốc mà họ chiếm đoạt hoặc thu nhận. Từ đó
có các nguồn lợi khai thác từ khối rừng núi phía tây mà họ thu thuế (thân,
sản vật, lực dịch) trực tiếp từ những người, nhóm dân sống gần khối dân
đồng bằng. Thuế đánh khá nặng, theo nhận xét của Li Tana lấy từ tài liệu
Lê Quý Đôn. Tuy nhiên phải công nhận rằng tình trạng chịu thuế nặng cùng
chịu đựng những hạch sách khác không phải chỉ dành cho dân Thượng.
Người dân đồng bằng phải chịu thuế theo quy định còn có thêm những loại
“phụ thu” theo lối cung phụng truyền thống cho cấp trên như đã thấy ở
Đàng Ngoài, lại còn phải cung đốn những thứ lặt vặt đến không ngờ như
sợi mây, sợi lạt làm nhà, tiền may bao (đựng gạo)… Cả người về hưu cũng
phải nạp thuế, điều không thấy ở Đàng Ngoài. Có lẽ vì khởi đầu là một tập
đoàn chiếm đoạt trên những đám dân thất thế, trong tình hình bức thiết phải
tồn tại trước một lực lượng Trịnh đông, mạnh hơn gấp bội nên họ Nguyễn
đã thi hành một chính sách có thể gọi là “thực dân” trên vùng đất họ quản
trị, may mắn thay lại chưa có giới hạn cạn kiệt vì còn một vùng đất lớn
trống trải quyền lực ở phía nam để dân chúng trốn chạy mà người cầm
quyền sẽ đi theo thu thập tiếp.
Tất cả những cố gắng của tập đoàn Nguyễn trước tiên là để dành
cho sự tồn tại của mình cho nên tính chất quân sự của Đàng Trong là điểm
nổi bật có mang những dấu hiệu ràng buộc của địa phương. Trên cao là
Dinh (quân đội) như đã thấy. Các phủ huyện trung gian chỉ có những người
