Thích Đại Sán đã chứng kiến khi từ Hội An đi triều kiến chúa ở Phú Xuân.
Cũng từ quá khứ thời đại cũ mà số quân tượng của Nguyễn đã nổi trội hơn
của Trịnh và còn là ưu thế kéo dài khi Tây Sơn ra Bắc.
Dù sao thì với một vùng quản trị càng lúc càng lớn với những yêu
cầu tồn tại càng lúc càng phức tạp, họ Nguyễn không thể chỉ bằng lòng với
đám thân thuộc tay chân làng xóm của mình. Việc quản lí phải cần cả đến
những văn quan cao cấp, chuyên nghiệp mà họ không có đủ nên phải mượn
bên ngoài. Đã có sẵn là lớp người Hoa đồng văn đến buôn bán nên thương
nhân Âu Tây nhận ra các ông Cai tàu đến kiểm kê tàu của họ, hướng dẫn họ
qua các quan lớn khác, vào gặp Chúa, là những người Hoa tại chỗ đã lên
quan chức. Chu Thuấn Thuỷ đến Đàng Trong năm 1657 chứng kiến một
cuộc “chiêu mộ người biết chữ (Hán)” của chúa Hiền do một ông Cai tàu
người Triều Châu thi hành ở Hội An, bắt lầm phải một người Hoa không
biết chữ mà khiến ông này lúc ra đi phải trối chết với vợ con. Chu Thuấn
Thuỷ viết kí sự chứng tỏ sự gan lì của mình không chịu phục vụ Nguyễn,
chính vì nỗi đau mất nước còn nóng hổi hơn là từ sự cương cường hãnh
diện làm một “trưng sĩ” (theo chế độ vua vời người có danh vọng) của nhà
Minh.
Ở cấp dưới, chúa Nguyễn lại cần số đông biết chữ nên đã mở những
cuộc khảo hạch nhân dịp lập tuyển trường, chắc là cho đỡ tổn phí. Sử sách
chính thức cho biết năm 1646 có mở khoa thi lấy người biết chữ làm lại
thuộc (thi Hoa văn), với số lượng đông gấp 5 lần lớp người có khả năng
hơn để bổ làm quan (thi Chính đồ). Tuy Chu Thuấn Thuỷ huênh hoang với
sở học của mình cùng sự kiêu ngạo làm thần dân nước lớn nhưng qua
những đối đáp với quan Đàng Trong, ta thấy những người này ham hiểu
biết, không thiếu kinh sách Nho học. Có lẽ vì vị trí thông thoáng của Hội
An đã khiến Đàng Trong không những có Kinh Sử uyên áo mà cả tiểu
thuyết “truyện Tàu”: Tam quốc chí diễn nghĩa, Phong thần.
Ngay từ thời
gian đầu đã thấy Phúc Nguyên đọc Chiến quốc sách. Vì thế không lấy làm
lạ là Nguyễn Hữu Dật có tập Hoa văn cáo thị (1650), và người con,
Nguyễn Hữu Hào tiếp theo có truyện dài nôm Song tinh, bắt chước theo
