tiểu thuyết Minh Thanh cùng thời xuất hiện ở Đàng Trong mà không chờ
đợi thời gian lâu xa. Tầm mức kiến thức chung là như thế cho nên tuy Đàng
Trong chưa mở khoa thi Tiến sĩ, người đương thời vẫn gọi các văn chức
trong triều, ở địa phương là ông Nghè – qua nghe ngóng của người Tây
phương là các Omgne (Ch. Borri 1621,) Unghe chieu
(ở Nước Mặn,
Gaspar Luis 1626,) on ghe bo, oũ nghe bo (ông nghè Bộ, A. de Rhodes
1647…) cả đến Bà Nghè của cây cầu Thị Nghè (Sài Gòn) được nhắc nhở
chỉ vì ông chồng làm chức Thư kí ở phủ Tân Bình (Trịnh Hoài Đức). Dấu
vết kiến thức sách vở tạp nhạp hấp dẫn đã chuyển dạng thành sử kí ở phía
Bắc trong Toàn thư bây giờ cũng thấy ở Đàng Trong, vì cũng theo Chu
Thuấn Thuỷ, văn chức nơi này có người tin rằng các chuyện ở tiểu thuyết
Minh Thanh là chuyện thật. Quyển “chí” của Nguyễn Khoa Chiêm có dáng
lẫn lộn của tuồng “diễn nghĩa.” Còn câu chuyện Văn Khuông đem trả sắc
phong cho Trịnh (1629) tuy chắc cũng trót lọt qua một âm mưu lén lút nào
đó nhưng lại được diễn tả như một màn đấu trí có hồi “thiệt chiến quần
nho” của Khổng Minh. Đây hẳn bắt nguồn từ lối giương danh tự xưng
Ngọa Long của ông quân sư mới về phục vụ (1627).
Tất nhiên về tình hình quan chức cấp dưới thì người ta có thể tiến
thân bằng cách nạp tiền cho chúa. Dù sao đây cũng là dịp cho dân Thuận
Quảng (và ở các vùng xa hơn về phía Nam theo tình hình mở rộng quyền
lực) được đi vào hệ thống cầm quyền để đợi có biến động lớn là xuất hiện
trên chính trường. May mắn vượt thường là gả con cho chúa từ những gia
đình khuất lấp nhưng nhìn kĩ thì đúng là thuộc những khu vực mang tính
cách thế lực, như người đất Thế Lại phồn vinh cung cấp Ngô Ngọc Lâm
xinh đẹp giúp Nguyễn Hoàng thắng Lập Bạo. Người vợ họ Đoàn của Phúc
Lan tuy được ghi kết hợp với chúa theo kiểu lãng mạn nhưng suy từ đấy thì
cũng là người của chốn phóng túng vùng đồng bằng Quảng Nam. Không rõ
những con cháu người dân Thuận Quảng thuộc loại “bách tính” kia có được
ngoi đầu lên khỏi vị trí thấp kém mà toán người Tống Sơn kềm kẹp không
nhưng Hồ Văn Mai của đất Thừa Thiên có con gái làm vợ chúa, được
chuyển qua họ Tống, rồi được ông cháu ngoại Phúc Chú ban lệnh cho con
