qua biên giới nhưng thường chỉ là nơi xuất phát của dòng chảy nằm ở
thượng lưu nên được gọi chung là “nguồn”, và thành tên những vùng kinh
tế tài chính nhỏ dưới mắt chính quyền. Thuế công đánh vào dân nguồn
nặng đã đành nhưng vẫn còn thuế gọi là “tư” dành cho quan tại chỗ, là một
hình thức mua ép giá, mua trước trả sau. Lại còn hình thức đánh thuế trên
những dân buôn qua lại. Chúng ta đã thấy mối liên hệ nguồn biển từ Lí
Trần qua đèo Lao Bảo, đến nay lúc đầu cũng vẫn là nơi khai thác nguồn lợi
giao thương của Nguyễn cho nên chúa Sãi phải giành quyền gìn giữ an ninh
cho con đường này (1621) và lập dinh Lao Bảo để trấn giữ. Có điều phía
biển của khu vực này lại không thuận tiện cho việc lập hải cảng, dù là cảng
nhỏ của ngày xưa. Cảng Hồ Xá bị bùn cát lấp nhiều lần (1668), còn Mai Xá
khi thành công (1681) có ghi luôn tên người đào cảng chứng tỏ việc mở
mang phía biển ở vùng này thật khó khăn, không thể nào vượt trên ưu thế
của Hội An được.
Trong sự giao tiếp, thường người ta hay nghĩ tới những ảnh hưởng
về phía đồng bằng, về sự thay đổi ở các nơi này mà không quan tâm đến sự
thay đổi trên rừng núi. Trong tiềm thức người ta vẫn cho dân rừng núi
muôn đời cứ như cũ, chỉ là lớp người chịu đựng bóc lột chứ không biết
thừa hưởng những thành quả văn minh của thế giới ngoài vùng. Thật ra
chức việc Đàng Trong đã báo cáo với Lê Quý Đôn là các dân Man
thượng/hạ/cao phía tây Thừa Thiên trong tế lễ hay dùng trâu, heo, cùng
thanh la, đồ đồng, “các thứ (của dân miền xuôi mang lên) này bán chạy
lắm!” Chưa kể những vật phẩm khuất lấp đi từ phía Miên, Lào lại. Vậy là
cái mà ngày nay gọi là “văn hoá Cồng chiêng” không phải được biểu diễn
bằng các vật phẩm tự chế! Cũng như có thể hiểu được một chừng mực
hưởng thụ ít ra là của tầng lớp khá giả, khi người ta khai quật được các vật
dụng sành sứ cao cấp ở Lâm Đồng, không biết trong ấy có bao nhiêu là của
chúa Nguyễn “ban” cho vua Lửa, vua Nước.
Vì cách xa vùng thủ phủ nên trên đất Quảng Nam, Gia Định chỉ ghi
tên các nguồn mà hiếm thấy tên tập đoàn người. Vùng Quảng Ngãi một
thời được gọi là “tiểu Đồng Nai” vì họ Nguyễn chiêu tập dân miền núi và
