buông đã khiến cho việc ghi chép không còn chỉ là của tầng lớp cao như
khi dùng bia đá cho nên đã thấy có những bản văn thơ dài của thế kỉ XVII,
XVIII còn giữ lại về sau. Và trong tình hình khủng hoảng tôn giáo như đã
kể thì các ariya (lục bát Chàm) Căm Bini,
hay Bini Căm
vừa mang tính
cách lịch sử xã hội vừa là những áng văn trữ tình không tìm thấy được cả
trong đám người chiến thắng Việt vốn cứ bị vướng mắc với các tín điều
Nho cứng nhắc, khô khan đến mức giả dối.
Với triều đình Chân Lạp thì đã có dấu vết liên hệ của Nguyễn từ
những năm 1620. Ở đấy vì có tiếp xúc trực tiếp nên không còn chữ Chân
Lạp xưa cũ nữa mà thay vào đó là tên của lớp dân chúng: Khmer, chuyển
âm thành Cao Miên (hay về sau là Cao Man vì kị huý Thiệu Trị.) Còn đất
nước, triều đình thì đã có tên Cambodia/Kambujâs mà Lê Tắc ghi nhận từ
xưa với tên chuyển âm là Giản Phố Trại, còn người Âu đến sau thì ghi là
Camboye. Tên Hán Việt kia bị quên lãng đến khi một toán lưu dân Minh
tấp vào một cù lao ở thành phố Biên Hoà ngày nay, gọi tắt là Cù lao Phố,
sau này tiếp qua một tầng sai lạc “chữ tác đánh chữ tộ,” nó trở thành Đông
Phố một cách tự nhiên! Mối liên hệ lúc đầu của Nguyễn thì chỉ có tính cầu
thân nên lại cũng có công nữ Nguyễn (Ngọc Vạn, suy đoán theo Thái Văn
Kiểm) lấy Chey Chettha (II).
Người ta vẫn thắc mắc về chủ quyền nơi vùng rìa giáp giới Chân
Lạp / Cao Miên và Chiêm Thành nhưng có thể thấy đó là vùng ảnh hưởng
lúc này lúc khác của hai vương quốc lên những tập đoàn dân riêng biệt.
Vùng Bà Rịa đến thế kỉ XX còn có nhiều người Mọi, và nơi được ghi có
người Việt đầu tiên đến: Mỗi Xuy (Hán Việt) / Mô Xoài (thông thường) đã
được nhìn ra là Mọi Xoài không phải gây nghi ngờ gì lắm. Toán Trần
Thượng Xuyên đến cù lao Phố năm 1679 trong một vùng, gần đây còn giữ
được các tên rạch Mọi, mả Mọi, núi Gò Mọi của tập nhóm nay nhận ra là
Mạ với các tên Đạ Đờng cho Đồng Nai, Đạ Glung cho sông Bé. Tập họp
này có vẻ thuần nhất nên người Tây Phương từng nhắc đến một “Vương
quốc Mạ” ở vùng này. Tên xứ Bàn Lân ghi bằng chữ Hán, nơi quan binh
Minh đến đóng, có dáng chữ blaang (cây gòn) và tên Sài Gòn sát âm, gần
