Trịnh thì điều phải hiểu, và phải lo sợ là Nguyễn sẽ mất ngôi cho Trịnh!
Các giáo sĩ (Đức ông de la Baume ở Huế 1740) và thương gia hiện diện thì
cho rằng đó là do phản ứng của các ông sãi đối với tôn giáo mới, muốn nêu
lên sự đe dọa là từ phía này. Nhưng chính đạo Phật cũng gặp sự bài bác từ
lớp văn quan đang có đà trọng dụng khi đất nước càng phát triển, như
trường hợp Nguyễn Cư Trinh với tác phẩm Sãi vãi. Một thầy sãi bị bắt đem
chém vì cho rằng các hiện tượng núi sập, chuột phá đồng, cửa biển Tư
Dung bị lấp chỉ là những cảnh báo cho các điều sắp xảy ra còn tệ hại hơn
nhiều: lửa cháy khắp nước, loạn lạc, dân chết vì dịch lệ, đao binh… Sự huỷ
diệt đó chỉ tránh khỏi khi chính chúa Nguyễn chịu lên giàn hoả để cứu vớt
dân chúng. Vấn đề đúng có lẽ là ảnh hưởng từ sự lấn chiếm đất Cao Miên
đã khiến nổi lên mối tin tưởng thần thuyết từ phía nam đi ra, nói về sự tuần
hoàn thượng/hạ nguơn qua những cuộc đảo lộn kinh hồn. Rõ rệt là ghi nhận
của J. Koffler (1754) về lời ông đạo sĩ 80 tuổi được vời từ núi vùng phía
nam, đã quả quyết: “ Chỉ có đến 8 đời chúa thôi, không hơn, cho đến khi
núi biến thành đồng, cửa biển bị lấp, người quanh ta chết tiệt để cho một
lớp người mới đến thay thế, và vương quốc sẽ chuyền sang tay người
khác…”
Chuyện ấy thì chẳng thể nào để xảy ra nên hệ thống đương quyền
tìm cách phản ứng tích cực hơn: Lập thời mới trước khi định mệnh buộc
thay đổi. Thế là năm 1744 “bầy tôi… dâng biểu xin chúa lên ngôi
vương…” để có những đổi thay triệt để, không có bước lùi đảo ngược.
Chúa trở thành Võ Vương, đúc ấn (?), ra “chiếu” xác nhận gốc tích mới:
“Nhà nước ta phát xuất từ Ô Châu..,” bên trong nâng cấp phong tặng cho
cha ông, dựng tông miếu, đảo lộn danh xưng giới tính để đánh lừa thần
thánh, bên ngoài đưa hệ thống điều hành trung ương lên đến cấp Bộ, hoàn
bị tổ chức lãnh thổ lên đến 12 dinh, 1 trấn (Hà Tiên) với Đô thành ở trung
tâm. Công cuộc cải cách y phục để dân Đàng Trong khác với Đàng Ngoài
đưa đến sự cách biệt dứt khoát bên dưới, “bỏ hết tục xấu, lạc hậu ở Bắc Hà
để thành một nước với áo mũ văn vật rỡ ràng (Trịnh Hoài Đức).” Nhưng rõ
ràng là bên trên đã không thành công với một tổ chức Lê-không-có-vua-Lê,
